Dolphin representations on stelae from Upper Moesia

Abstract

This paper is an attempt to understand both the significance and the meaning of the dolphin motif on funerary monuments of Upper Moesia. The wide distribution of this motif not only on monuments in Upper Moesia but also on the ones in neighboring provinces was discussed, as well as its possible courses from North Ital funerary art.

Predstave delfina, simbola psihopompa i Nebeskog Okeana javljaju se na trougaonim poljima izvan zabata na nadgrobnim stelama u podunavskom delu provincije Gornje Mezije. Najčešće se javljaju na području grada Viminacijuma, Singidunuma, u oblasti Kosmaja i na jednoj steli sa teritorije Racijarije, a izuzetak predstavljaju dve stele sa teritorije Skupa. Najčešće delfini flankiraju fronton u kome je rozeta, ponekad prikazana u vencu. Nakon toga po brojnosti slede stele na čijim frontonima je prikazana glava Meduze. Na centralnim poljima ovih stela najčešći su portreti, a zatim na nivou pojedinčanih primera funeralna gozba ili kantaros sa lozom. Sagledavanjem rasprostranjenosti motiva delfina u sepulkralnoj umetnosti drugih provincija može se uočiti da je na prostor podunavskog dela Gornje Mezije ovaj motiv dospeo prenošenjem uticaja severno-italiske umetnosti preko Panonije, a možda i manjoj meri i preko Dalmacije. Ovi uticaji su se dalje širili u transilvanijski deo provincije Dakije upravo preko Panonije i ovog podunavskog dela Gornje Mezije. Najveći deo dedikanata ovih spomenika je poticao iz romanizovanog stanovništva i nosio je carska genitilna imena Aurelius i Ulpius, ili genitilno ime Valerius. Na poreklo dedikanata iz zapadnih provincija ukazuju sledeći natpisi: IMS I 34, IMS I 122, IMS II 89 IMS VI 51 i možda IMS I 52, dok o orijentalnom poreklu dedikanta govore sledeća tri natpisa: IMS I 70, IMS I 128, IMS VI 157. razlozi za ovu uočljivu koncentrisanost motiva delfina na stelama podunavskog dela provincije, kao i na drugom arheološkom materijalu, su višeslojni. Na prvom mestu motiv delfina se ovde pojavio kao posledica uticaja koji su na ovo područje dolazili iz zapadnih provincija. S obzirom da su ovi uticaji na podunavskom delu provincije bili najsnažniji, spomenici tu nastali se odlikuju najbogatijom ikonografijom. Predstave delfina su svojim crtežom bile veoma pogodne za dekoraciju trougaonih polja izvan zabata, ali su imale i prigodno simbolično značenje, koja je sigurno bilo poznato makar i u osnovnim crtama. Pored toga važno je napomenuti i sledeće karakteristike ovog gronjomezijskog Podunavlja koje sigurno nisu uslovile naklonost prema ovom motivu izraženu na nagrobnim stelama ali ipak govore o specifičnostima u kojima se ova naklonost izrazila. Na prvom mestu, u ovom delu provincije Neptunov kult, čiji je delfin bio prepoznatljiv simbol, je bio razvijeniji nego u ostalim njenim delovima, a takođe i potvrđeni značaj rečne flote Classis Flavia Moesica specifičnosti su ovog podneblja u kojem se izrazila naklonost prema ovom vodenom elementu kao motivu dekoracije ne samo nadgrobnih spomenika. U ovom radu učinjen je pokušaj sagledavanja značenja kao i značaja motiva delfina u gornjomezijskoj sepulkralnoj umetnosti. Kompleksnost značenja, složenost ikonografija, ali i postojanje različitog arheološkog materijala na kojem je delfin predstavljan ipak zahtevaju opširnije istraživanje i zbog toga bi se ovaj rad trebao razumeti kao jedan prilog proučavanju ove složene teme.