Neke zabeleške o genezi ranog eneolita na centralnom Balkanu

Abstract

U ovoj studiji reč je o nedovoljno jasno definisanom periodu na kraju neolita i početku eneolita na centralnom Balkanu. Glavna tema ovog teksta nisu razvoj i dezintegracija pozne vinčanske kulture, o čemu je dosta pisano u poslednje vreme, nego karakter i hronologija odnosa između pozne vinčanske kulture i ranoeneolitske grupe koja će je naslediti na ovoj teritoriji (Bubanj - Hum I kao regionalna varijanta kompleksa Bubanj-Salkuca-Krivodol - skraćeno BSK), kao i proces nastanka te grupe. Ova studija, stoga, analizira određene karakteristične keramičke forme koje potiču isključivo sa apsolutno datiranih lokaliteta, jednoslojnih ili onih sa dobro definisanom vertikalnom stratigrafijom, kao i hronologiju (apsolutne datume) kasnovinčanske kulture i grupe Bubanj - Hum I na centralnom Balkanu. Zbog specifičnih geografskih karakteristika centralnog Balkana, ali i radi lakšeg praćenja izlaganja, teritorija centralnog Balkana interpretirana je u radu putem dve zasebne geografske regije - prelazne regije (deo Posavine i Podrinja, baseni Jadra, Kolubare, Tamnave i donjeg toka Velike Morave, planina Cer, kao i pobrđe na jugu i istoku ograničeno planinama Gučevo, Povlen, Maljen, Suvobor i Rudnik) i planinske regije (planinska oblast centralnog Balkana). Analiza stilskih i tipoloških karakteristika keramike ukazala je na brojne zajedničke keramičke forme koje se javljaju kako u vinčanskoj kulturi (posebno kasnoj vinčanskoj kulturi), tako i u grupi Bubanj - Hum I. Razlike se uočavaju u površinskoj obradi, kvalitetu grnčarije i tehnici i motivima ukrašavanja. Teritorija grupe Bubanj - Hum I, takođe, u velikoj meri podudara se sa teritorijom kasnovinčanske kulture, a zanimljivo je da najraniji datumi za BSK kompleks, uključujući grupu Bubanj - Hum I, potiču sa perifernih područja njegove teritorije (Spančevo u dolini Bregalnice, Bodnjik u takozvanoj prelaznoj regiji centralnog Balkana i Ostorvul Corbului u Olteniji), što može da ukazuje na to da je ovaj ranoeneolitski kompleks proistekao iz vinčanske kulture i da se razvijao približno istovremeno u svim regionima počevši od oko 4450-4400. pre n. e. Ovi podaci bi mogli da dovedu u pitanje prethodnu tezu o raspadu vinčanske kulture i formiranju grupe Bubanj - Hum I, koja je isticala ulogu migracija stanovništva sa istoka u tom procesu, te da ukažu na to da je ranoeneolitski kompleks nastao približno istovremeno na celokupnoj svojoj teritoriji, na manje-više jedinstvenim, a najvećim delom autohtonim kulturnim osnovama. Rezultati analiza stilsko-tipoloških odlika karakterističnih keramičkih formi vinčanske kulture i kulturne grupe Bubanj - Hum I, uz osvrt na njihove ekonomske strategije, duhovnu kulturu, industriju okresanog kamena, topografiju i arhitekturu naselja kao i proces metalurgije, pokazuju da je prelazni period od kraja vinčanske kulture do pojave klasične Bubanj - Hum I grupe bio postepen i kontinuiran proces koji se na prostoru centralnog Balkana odvijao uz izvesne kulturne kontakte sa susednim zajednicama, posebno na istoku. Ovaj kulturni proces između 47. i 45. veka pre n. e. rezultirao je formiranjem grupe Bubanj - Hum I, koja će egzistirati tokom druge polovine V milenijuma na najvećem delu teritorije centralnog Balkana.

The study addresses an imprecisely defined period between the end of the Neolithic and the beginning of the Eneolithic in the Central Balkans. The study primarily refers to the characteristic ceramic forms common to both the Vinča culture and the Early Eneolithic groups, especially the Bubanj-Hum I group. The pottery under consideration originates exclusively from absolutely dated sites, single-layered sites, and sites that possess a well-defined vertical stratigraphy. The analyses of pottery, combined with brief reviews on economic strategies, the chipped stone industry, settlement topography and the process of metallurgy indicate that the transitional period from the Vinča culture to the Bubanj-Hum I group was a gradual process in the Central Balkans, without major external factors, yet continuous cultural contacts with the neighboring communities, especially into the East. This gradual process of vertical genetic transmission between the 47 th and the 45 th century calBC resulted in the formation of the Bubanj-Hum I group.