Naselje i nekropola iz bronzanog doba u Trnjanu kod Bora - revizija starih rezultata i rezultati novih istraživanja

Abstract

Lokalitet Trnjane kod Bora otkriven je 1984. godine, a prva sistematska istraživanja naselja i nekropole započeta su 1985. i trajala su do 1989. godine. Arheološka iskopavanja sprovođena su u okviru projekta "Istraživanje starog rudarstva i metalurgije u široj zoni timočkog eruptivnog basena" koji je realizovan saradnjom Muzeja rudarstva i metalurgije u Boru i Arheološkog instituta u Beogradu. Istraživanja na Trnjanu bila su u inicijalnoj fazi fokusirana na naselje, prvenstveno zbog velikih količina šljake što se nalazila na površini kao i u arheološkim slojevima, a kasnije su se orijentisala na susednu nekropolu sa spaljenim pokojnicima. Nakon pauze od tri decenije istraživanja su nastavljena 2017. godine, i to u okviru novog projekta "Bronzano doba u severoistočnoj Srbiji - metalurgija, naselja i nekropole", u kojem sada, osim prethodno navedenih institucija, učestvuje i Institut za orijentalnu i evropsku arheologiju iz Beča. Nakon izvršene geofizičke prospekcije 2018. godine nastavljena su sistematska istraživanja naselja, a dobijeni su i apsolutni datumi za dva groba sa nekropole i iz tri uzorka sa naselja. Nekropola na Trnjanu predstavljala je sredinom osamdesetih godina prošlog veka neočekivano otkriće, budući da je bila prva u nizu nekropola koje su kasnije konstatovane na području Bora i Zaječara. Nekropolu je činila veća grupa kružnih kamenih konstrukcija (1,5-4 m u prečniku) u čijem se centru nalaze urne sa ostacima spaljenih pokojnika. Na ovoj nekropoli ih je konstatovano 43, a antropološki su obrađeni samo oni grobovi u kojima se nalazila referentna količina antropoloških ostataka. Pokojnike su predstavljali svi uzrasti, među kojima i jedna trudna žena. Pogrebni prilozi su izuzetno retki, a predstavljaju ih keramički pehari, pršljenci, keramičke lampe i jedan bronzani nož. Objedinjeni rezultati starih i ovih istraživanja naselja na lokalitetu Trnjane ukazuju na to da se izdvajaju pet stratigrafski različitih konteksta, označenih od SU1 do SU5. Nadzemne kuće su s vremenom nestale, usled intenzivne zemljoradnje i uticaja erozije, te su samo u dve sonde iz 1985. i 1987. godine otkrivene zone sa očuvanim podnim lepom i kućnim inventarom. Takođe, postoji mogućnost da su poluukopane stambene objekte mogli da predstavljaju veći ukopi koji u ispuni sadrže veću količinu keramike i lepa, kao što je bio slučaj u sondi 7/2018. Nalaze materijalne kulture čine keramika i kamene alatke, dok je zbog kiselosti zemlje otkriven izuzetno Mali broj životinjskih kostiju. Keramičku produkciju predstavljaju lonci, zdele, pehari, šolje i piraunosi. Posebnu pažnju privlači veliki broj piraunosa i lampi manjih dimenzija (ranije identifikovanih kao kašike), kao i pršljenaka različitih oblika. Keramička produkcija pokazuje dva stilsko-tipološka karaktera - jedan sa uticajima Vatina i drugi sa karakteristikama Paraćinske kulture. Od ostalih nalaza materijalne kulture izdvajamo brojne fragmentovane kamene žrvnjeve i rastirače kao i kamene sekire, a zanimljiva su i dva nalaza jezgra od kamena što su nastala kao nusprodukt obušenja sekira za umetanje držalje. Predmeti od bronze izuzetno su retki, a predstavljaju ih dve šivaće igle, jedan jednosekli nož i, verovatno, još jedan predmet sličan nožu ali prekriven korozijom. Veoma bitne nalaze u postojećim kontekstima na lokalitetu Trnjane predstavljaju metalične šljake (na nekropoli je otkriveno ukupno 18,1 kg, a na naselju 10,3 kg). Morfološke karakteristike ovih šljaka ukazuju na to da su nastajale tokom tri različite faze topljenja sulfidnih ruda, najverovatnije kovelita. Prvu grupu čine komadi većih dimenzija i nepravilnog oblika, sa tragovima uglja, balončićima vazduha i krupnijim zrnima bakra, koji karakterišu prvu fazu topljenja sulfidnih ruda. Drugu grupu (ujedno i drugu fazu topljenja) predstavljaju šljake manjih debljina i u obliku polulopte, a sadrže manju količinu balončića u strukturi i manje bakarnih zrnaca u sebi. Treća vrsta šljaka jesu one što pripadaju finalnom procesu dobijanja ingota i imaju izuzetno tanku profilaciju, pri čemu su ravne, metaličnog sjaja i kompaktne strukture, tako da najviše liče na obojeno staklo. Pretpostavljamo da su mogući izvori rude bakra bili udaljeni najviše 1-2 dana hoda od lokaliteta Trnjane, što bi trebalo da potvrde buduća rekognosciranja. Kulturno-hronološka opredeljenja zajednica koje su živele na prostoru Timočke Krajine menjala su se tokom vremena pod uticajima kako novih otkrića tako i autora koji su se ovom problematikom bavili. Tako su B. Jovanović i I. Janković u prvoj interpretaciji nekropolu Trnjane odredili kao Timočku grupu i datovali je u period srednjeg bronzanog doba, a kasnije su promenili mišljenje i premestili je u kasno bronzano doba, odnosno Paraćinsku kulturu. Za razliku od njih, D. Srejović i M. Lazić su, prema nalazima sa nekropole Magura i naselja na Banjskoj steni kod Gamzigrada, celu kulturu nazvali gamzigradska grupa i opredelili je u srednje i kasno bronzano doba (1700-1300. pre n. e.). A. Bulatović i J. Stankovski istu kulturu ipak opredeljuju kao Timočku grupu, koja je vezana za fazu Bubanj - Hum IV razvijenog bronzanog doba u Pomoravlju. Naše je mišljenje da je za identifikovanje kulturnog uticaja na razvoj grupa naselja i nekropola u Timočkoj Krajini ključni momenat bio uticaj Vatinske kulture, čije se karakteristike jasno prepoznaju na brojnim nalazima keramike ne samo na Trnjanu već i na nekropoli Hajdučka česma i lokalitetima Ružana 1 i 2 u Banjskom Polju kod Bora. Da bi se dobio precizniji hronološki okvir u kome se odvijao život na lokalitetu Trnjane, urađeni su dva apsolutna datuma iz grobova sa nekropole kao i apsolutni datumi iz životinjske kosti, jedne semenke sačuvane u profilu keramičke posude i gareži iz najstarijih kulturnih slojeva u naselju. Apsolutni datum iz groba 10 pokazuje starost iz 1950-1900. godine pre n. e., dok uzorak iz groba 28 (u kome se kao prilog nalazio bronzani nož) pripada periodu 1762-1627. godine pre n. e. Apsolutni datumi iz različitih konteksta u naselju ukazuju na vremenski okvir koji obuhvata razdoblje od druge polovine 18. pa sve do ranog 17. veka pre n. e., što je gotovo identičan datum sa onim dobijenim u grobu 28. Predstavljeni datumi ukazuju na to da su naselje i nekropola na lokalitetu Trnjane, i pored toga što je određena količina keramike imala sličnosti sa paraćinskom kulturom, najverovatnije predstavljali jednu varijantu vatinske kulture koja se razvijala u zaleđu Đerdapa u razdoblju između 19. i 17. veka pre n. e. U približno istom periodu zabeležena je povećana metalurška aktivnost i u alpskoj regiji i na teritoriji severne Italije. Naselje na Trnjanu pokazuje da su zajednice srednjeg bronzanog doba na prostoru severoistočne Srbije imale važnu ulogu u uspostavljanju proizvodnje i distribucije bakra u jugoistočnoj Evropi s početka II milenijuma pre n. e.

In archaeological literature, the site of Trnjane, near Bor in Eastern Serbia is known as an urn necropolis, with 43 discovered urn graves. The excavations in Trnjane took place between 1985 and 1987-1989, and continued in 1998. The investigations also included an excavation of a nearby settlement, but the results of this research were never published. In most of the previous studies, Trnjane was assigned to the Middle and Late Bronze Age, while the necropolis was often connected with the spread of the Urnfield Phenomena from Central Europe toward the Balkans. New investigations started in 2017 as cooperation between the Archaeological Institute in Belgrade and the Institute for Oriental and European Archaeology (OREA) of the Austrian Academy of Sciences shed new light on the chronology and cultural assignment of Trnjane and other similar surrounding sites in the region of Eastern Serbia. The excavation of the settlement area in 2017 and 2018 yielded numerous finds indicating metallurgical activities connected with copper ore smelting (slag and ores), while pottery finds showed a typological resemblance with an Early and Middle Bronze Age repertoire. The radiocarbon dates from the settlement area and from urn graves of the neighbouring necropolis also point to a much earlier time than previously assumed. The new chronological determination of Trnjane raises a set of new questions, especially regarding the cultural connections between Central Europe and the Balkans and transfers of copper ore smelting technology in the Bronze Age.