Raskucavajući prošlost - eksperimentalna (re)konstrukcija i upotreba praistorijskih rudarskih kamenih batova sa lokaliteta Prljuša - Mali Šturac na planini Rudnik

Abstract

Lokalitat Prljuša - Mali Šturac na planini Rudnik jedan je od najbogatijih praistorijskih lokaliteta rudarskog karaktera u Evropi, gledano prema broju zabeleženih, sakupljenih i analiziranih rudarskih kamenih batova. Zasnovano procenjen broj tih alatki na 2000 i više, vrlo jasno oslikava intenzitet rudarenja na ovoj lokaciji tokom eneolita, kao i očiglednost rudarskog potencijala koji je ova planina posedovala. Tokom dosadašnjih istraživanja lokaliteta sakupljeno je i analizirano 688 batova, od kojih 478 tokom novih istraživanja. Iz tih su analiza proistekli rezultati na osnovu kojih su oformljene pretpostavke o načinu njihove izrade i upotrebe. Shodno tome, tokom leta 2017. godine sprovedena je eksperimentalna (re)konstrukcija i testirana su tri osnovna tipa ovog oruđa kao komplementarni segment setu funkcionalno-tipoloških analiza. Cilj eksperimenta bila je akumulacija podataka i iskustava koji u budućim tumačenjima mogu omogućiti veći stepen objektivnosti. Eksperiment je imitativnog tipa, a metodološki je koncipiran prema Rejnoldsovom cikličnom metodu. Postavljen je i uspešno realizovan tako da se u njemu istraže sve faze u "životu" rudarskih kamenih batova: od sakupljanja sirovina od kojih su pravljeni, preko načina izrade i rekonstrukcije njihovog izgleda, do rekonstrukcije načina upotrebe, njihovog oštećenja, reparacije i, na kraju, odbacivanja. Tokom eksperimenta je sproveden veliki broj operacija, te je stoga prilikom njihovog izvođenja akumuliran i veliki broj podataka. Utvrđene su lokacije sa kojih je bilo moguće sakupljanje sirovina. Rekognosciranjem neposrednog okruženja lokaliteta pronađene su veće količine odgovarajuće kamene sirovine koja ima iste makroskopske karakteristike kao one što su korišćene za izradu rudarskih batova na Prljuši. Kada je izrada ove kategorije alatki u pitanju, praktikovanjem osnovnih zabeleženih tehnika redukcije sirovine stečena su nova iskustva i saznanja o naporu i vremenu potrebnom da se od komada sirovine izradi glava bata. Prema rezultatima analize batova, a zatim i strukture rudarskih okana na Prljuši i tragovima gorenja i udaranja na njihovim zidovima, izvršena je idealna (re)konstrukcija tehnologije rudarenja kroz upotrebu seta batova kao osnovnih rudarskih alatki. Paljenje vatre uz stenu, njeno zagrevanje i naglo hlađenje vodom bilo je izuzetno delotvorno, a na samoj steni su proizvedeni identični tragovi gorenja poput onih zabeleženih na Prljuši. Tako oslabljena stena primarno je razbijana masivnim batom - tipa klatno, a potom kombinacijom tog bata i bata pripojenog za držalju. Upotreba masivnog bata - tipa klatno pokazala je veliku efikasnost kada je reč o razbijanju i rastresanju većih komada stene. Međutim, manipulisanje njim, u smislu upućivanja udaraca iz različitih uglova, ograničeno je. Za sada, najmasivniji pronađeni primerak ovog tipa na Prljuši težak je 19,8 kg. Noseća konstrukcija masivnih batova pri površinskoj eksploataciji rude verovatno je mogla imati izgled sličan našoj, korišćenoj tokom eksperimenta, dok su za podzemnu eksploataciju sasvim sigurno korišćene samo poprečne grede o koje je kačeno uže što je nosilo korpu (kolevku) i bat. One Grede su oslanjane na posebno izrađena udubljenja u steni, kakva su zabeležena gotovo u svim oknima na lokalitetu. S druge strane, batovi pripojeni za držalju predstavljaju izuzetno efikasno oruđe, kojim se udarac ka steni mogao uputiti iz različitih pravaca i uglova i različitim intenzitetom. Upotrebom eksperimentalnih batova, pored ostalih, stečene su i informacije koje se odnose na neminovnost njihove reparacije, a samim tim i na organizaciju rada. Tokom upotrebe batova je uočeno da je poprečni žleb od presudne važnosti i da je jedan od glavnih faktora koji utiče na stabilnost alatke. Dubina žleba i njegova pedantna i osmišljena izrada na mestima gde držalja sa glavom bata ima najviše kontakta, a samim tim i najveće trenje, od krucijalnog su značaja i mogu omogućiti, bar za nijansu, bolju stabilnost glave bata u držalji. Zadatak ovog rada bio je da se izvođenjem arheološkog eksperimenta omoguće "aktivni" podaci i informacije koji se ne mogu steći uvidom u "pasivan" arheološki materijal, čime bi saznanja o rudarskim kamenim batovima sa lokaliteta Prljuša bila upotpunjena. Veoma uspešno su (re)konstruisani izgled i način upotrebe masivnog bata - tipa klatno. Takođe, utvrđena je izuzetna efikasnost i druga dva tipa batova. Tragovi upotrebe na njihovim temenima, tragovi gorenja i tragovi razbijanja na stenama pokazali su u potpunosti istu sliku koju imamo i na samom lokalitetu.

The locality of Prljuša-Mali Šturac on Rudnik Mountain is one of the richest prehistoric mining sites in Europe, taking into account the number of recorded, collected and analysed mining hammerstones. The reasonably estimated number of these tools of 2,000 and more clearly depicts the intensity of prehistoric mining activities at this locality as well as the conspicuousness of the mining potential which this mountain possessed. During the archaeological research conducted so far, 688 hammerstones have been collected and analysed (of which 478 are from recent excavation campaigns), thus producing results based on which hypotheses were made regarding their manufacture and use. Consequently, in the summer of 2017, an experimental (re)construction was undertaken on three basic types of these tools, as a complementary segment to a set of functional and typological analyses. The goal of the experimental research was to enable and gather as much as possible data that would serve as a comparative filter for testing previously set hypotheses and research questions related to the manufacture and usage modes of this category of mining tools. The mining hammerstones made for the purpose of this experiment proved to be extensively efficient in practice. The obtained results enabled a more complete understanding of the prehistoric mining technology on this site, but also raised some new questions.