Spoljašnja utvrđenja caričinog grada - vizuelizacija i interpretacija digitalnih modela relje

Abstract

Istraživanja Caričinog grada otpočeta su pre više od jednog stoleća. Pažnja stručnjaka je, iz sasvim razumljivih razloga, pre svega bila usmerena na istraživanja grada, dok su okolna utvrđenja izazivala znatno manje pažnje (sl. 1, 2). Kad je reč o samim iskopavanjima, isto je i danas, ali je primena savremenih metoda arheološke prospekcije i detekcije sa zemlje i iz vazduha, naročito zastupljena u poslednjih desetak godina i praćena terenskom proverom dobijenih podataka, dovela i do važnih saznanja o okolini metropole Severnog Ilirika. U članku se komentarišu objavljena zapažanja prethodnih istraživača - Deroka, Radojčića, Nenadovića, Kondića i Popovića - u svetlu novih podataka. Lidarska snimanja širih zona nalazišta uvedena su u srpsku arheologiju početkom ove decenije, u sklopu učešća Arheološkog instituta u međunarodnom projektu ArchaeoLandscapes Europe. Među prvim skeniranim lokalitetima bio je upravo Caričin grad, sa odličnim rezultatima koje su pratile preliminarne publikacije. Zonom lidarskog snimanja od 12 km² iz 2011. godine, osim samog Caričinog grada, bio je obuhvaćen i deo trase akvedukta, ali i obližnje utvrde Sv. Ilija, Gornje gradište u Svinjarici i Kulište - Jezero. Godine 2015. izvršeno je snimanje prostora površine 4 km² oko utvrđenja u Sekicolu. Iako su i prethodno dobijeni laserski modeli reljefa bez vegetacije bili više nego dovoljni za plodotvornu analizu, u međuvremenu je omogućeno poboljšanje parametara snimanja, pa su ona iz 2015. godine beležila čak 40 tačaka po kvadratnom metru - dvostruko više nego skeniranje terena iz 2011. godine, uz više kontrolnih trajektorija i smanjenu brzinu i visinu leta (tabela 1). Rad na vizuelizaciji dobijenih trodimenzionalnih modela terena odvijao se uz korišćenje različitih tehnika - od standardnih, poput pravljenja dvodimenzionalnih toplotnih mapa pomoću alatke Heatmap u programu QGIS, interpolacije izohipsi (Contour Extraction) i senčenja (hill-shading), do rada u naprednim slobodno dostupnim softverima kao što su Relief Visualisation Toolbox (RVT) i RTIViewer. Funkcija Focal Statistics iz ArcGIS paketa prepoznaje delove terena sa izrazitim visinskim razlikama i pokazuje kontraste u boji, zbog čega se pokazala kao jedna od najuspešnijih u analizi konfiguracije terena, strukture i urbanizma Caričinog grada. Aplikacija ArcScene prikazuje trodimenzionalne digitalne modele iz različitih uglova, a njena alatka Vertical exaggeration of terrain takođe je veoma korisna za naglašavanje blagih promena u terenu. Proces digitalne vizuelizacije je samo korak u raščitavanju i interpretaciji dobijenih podataka, čemu je posvećen preostali deo teksta u kojem je pokazano kako je primena savremene tehnologije snimanja terena iz vazduha dopunila dosadašnja saznanja o fortifikacijama iz najbližeg okruženja Caričinog grada (sl. 4, 5, 7, 8). Utvrda na brdu Sv. Ilija je smeštena neposredno uz Caričin grad, nadzirući istočni prilaz gradu i branu njegovog akumulacionog jezera. Lokalitet je sondažno iskopavan 1976. godine u organizaciji Arheološkog instituta, kada su ustanovljena dva glavna horizonta (sl. 3). Na osnovu graditeljske tehnike (opus mixtum) i pokretnih nalaza, stariji horizont je pouzdano datovan u 6. vek i, verovatno, početak 7. veka, dok pozniji pripada srednjem i novom veku. Vizuelizacija digitalnog modela reljefa, računarskim putem oslobođenog postojeće vegetacije, donela je nove podatke o utvrđenju. Osnova ove trapezoidne fortifikacije sada može lako da se sagleda i premeri. Utvrđenje je zauzimalo 0,21 ha i imalo je ugaone kule, a u digitalnom modelu se uočava i ograda paralelna sa istočnim bedemom, možda palisada, koja je štitila najlakši istočni prilaz. Skretala je ka zapadu, paralelno sa severnim bedemom, dok se zapadno od utvrde uočava prostrana platforma koju oivičavaju dva podzida. Tokom georadarskih snimanja, koja je u proleće 2015. godine izvela ekipa Ludwig Boltzmann Institute for Archaeological Prospection and Virtual Archaeology iz Beča, u centralnom delu utvrđenja je otkrivena velika ranovizantijska bazilika (sl. 4). Utvrđenje Gornje gradište nalazi se u selu Svinjarici, na kilometar jugozapadno od Caričinog grada. Bilo je, a i ostalo je veoma uraslo u vegetaciju, tako da se zapažanja prethodnih istraživača uglavnom zaustavljaju na opisu četvorougaonog rova ispred utvrde i na njenom položaju na trasi akvedukta. Lidarskim snimkom je pak otkrivena šestougaona osnova fortifikacije, sastavljena od zidova dužine oko 30 m i 32 m, koja zauzima istu površinu kao i Sv. Ilija. Uz to, u digitalnom modelu, i u manjoj meri na samom terenu, uočavaju se obrisi dveju velikih građevina. Dok je jedna mogla da služi kao skladište, druga je bila crkva. Tokom obilaska lokaliteta uočili smo veliku količinu šuta od kamena, opeke i maltera. Utvrđenje je bilo opasano rovom i šančevima, što se naročito dobro vidi sa južne strane, gde je rov ukopan u stenu čiji su blokovi nakon vađenja bili ugrađivani u bedeme i, verovatno, druge objekte. Delovi severne trase bedema su, pak, teško oštećeni zemljoradnjom. Jugoistočna sekcija valuma je presečena prilaznim putem, a sa istog odsečka trasa akvedukta može lako da se prati u mikrotopografiji, sve do ugaone kule kroz koju je voda ulazila u Caričin grad. Posebna odlika Gornjeg gradišta jesu masivni zemljani "bastioni" severno i, čini se, zapadno od utvrde (sl. 5). Kulište - Jezero zauzima vrh blagog uspona na kilometar severoistočno od Caričinog grada. Sudeći po površinskim nalazima opeke i kamena, to veoma malo utvrđenje, prečnika oko 18 m, koje je u digitalnom modelu reljefa naznačeno rovovima od vađenja građe, bilo je sazidano u tehnici opus mixtum. Imalo je funkciju osmatračnice, koja je ostala sačuvana i u jednom toponimu, dok drugi naziv upućuje na vodu koja se zadržavala u plitkim depresijama nastalim vađenjem stene za izgradnju bedema, od kojih je najveća četvorougaonog oblika, površine 32 m h 16 m i dubine oko pola metra (sl. 7). Gradište u Sekicolu je podignuto na vrhu i strmim padinama brda nad Caričinskom rekom, oko 3 km severno od Caričinog grada. Utvrđenje se dosta razlikuje od prethodno opisanih. Možda potiče iz 4. veka, da bi u 6. stoleću, u doba izgradnje Justinijane Prime bilo uvećano dogradnjom dvaju spoljnih bedema. Najviša utvrda je trougaone osnove, a na terenu nije potvrđeno da je bila sazidana uz korišćenje opeke i maltera. Njena površina iznosi 0,64 ha. Prethodni istraživači su u istočnom delu te celine zabeležili crkvu, koja se naročito jasno ocrtava u digitalnom modelu, veću građevinu uz njen jugoistočni bedem, kao i slabe obrise drugih zgrada. Naša analiza je dovela do otkrića dva niza zgrada uz bedeme i brojnih građevina između njih. Po lepezastom rasporedu zgrada, posedanje ove utvrde podseća na naselje na severnom platou Caričinog grada. Srednji prsten je skoro dvostruko veći, dok je donja utvrda, pridodata na severoistočnoj strani, iste površine kao i najviša. U njenom jugoistočnom kraju nalazi se pravougaona građevina dimenzija 32 m h 16 m - možda cisterna. Ukupna površina Gradišta u Sekicolu je 2,5 ha. Ispred donjeg utvrđenja nalazi se rov, koji se u pojedinim partijama vidi samo u digitalnom modelu, dok je na terenu neprepoznatljiv (sl. 8). Sa svojim spoljnim prstenom utvrda, Caričin grad se razlikuje od drugih utvrđenja u Iliriku. Velika građevinska aktivnost u ruralnom zaleđu Sredozemne Dakije nije bila ograničena na podizanje nove metropole, već je podrazumevala i izgradnju infrastrukturnih postrojenja kao što su akvedukt i brana. Četiri ispitana utvrđenja predstavljala su deo jedinstvenog graditeljskog programa Justinijane Prime, o čemu svedoči i primenjena tehnika zidanja sa opekama i malterom. U istorijskim izvorima nema puno podataka o manjim utvrdama pokraj gradova. Veća utvrđenja, frurioni poput Gradišta u Sekicolu i Rujkovca/Radinovca, mogli su da u slučaju opasnosti prihvate trupe koje bi iz njih napadale neprijateljsku pozadinu i opsadne sprave. U to vreme, vojnici su često stanovali sa svojim porodicama. Ostala tri utvrđenja imala su različite funkcije. Kulište - Jezero bila je dobro postavljena osmatračnica, kakve su uobičajene u rimskom vojnom graditeljstvu, koja je imala vizuelnu komunikaciju sa Caričinim gradom, Sv. Ilijom i svinjaričkim Gradištem, ali ne i s većim utvrdama u Sekicolu i Rujkovcu/Radinovcu. Utvrđenja na Sv. Iliji i u Svinjarici su, poput refugijuma, mogla da zbrinu živalj u teškim vremenima. Ipak, Sv. Ilija je izvorno imao drugu namenu. Velika bazilika otkrivena prilikom georadarskih snimanja zauzimala je čak četvrtinu utvrde, a postojanje zgrada uz bedeme snaži pretpostavku da je reč o utvrđenom manastiru. Pored toga, u svom opisu Justinijane Prime Prokopije navodi da je car ovaj grad podigao pored svog rodnog sela koje je obzidao i od njega načinio kvadriburgijum, očigledno kao deo jedinstvenog graditeljskog programa. Poznati su još neki utvrđeni manastiri koji su podignuti za vlade cara Justinijana, od kojih je Sv. Iliji najsličniji onaj u Justinijani Sekundi, dotadašnjoj Ulpijani. Na to da Sv. Ilija nije predstavljao klasično vojno utvrđenje upućuje i naša analiza vidljivosti, koja pokazuje da je pogled sa te tačke veoma ograničen. Prema istoj analizi, Gornje gradište u Svinjarici je nadziralo sela i radionice u okolini grada, kao i akvedukt (sl. 11). Detaljno razrađen odbrambeni sistem Justinijane Prime sastojao se od nekoliko prstenova gradskih utvrda sa najmanje 40 kula, rovova, palisada i spoljašnjeg prstena fortifikacija, koji je obuhvatao, pre svega, ovde komentarisana utvrđenja. Odbrambena postrojenja novoustanovljene metropole i način na koji su se ona prilagodila topografiji predstavljaju izuzetan primer ranovizantijskog vojnog graditeljstva. Buduća istraživanja bi sigurno obezbedila pouzdanije podatke o njihovoj hronologiji i funkciji i tako nadogradila izuzetne rezultate lidarskih i geofizičkih snimanja, što bi doprinelo i jasnijem sagledavanju samog Caričinog grada.

The erection of a new polis, Justiniana Prima, on the site of Caričin Grad, was part of a larger engineering project in a rural hilly setting of the western areas of Dacia Mediterranea, which had also included the construction of nearby fortlets. The article presents LiDAR data which has provided new information related to their ground-plan and dimensions. Located in a 12 km² area around the metropolis, St Elias, Kulište-Jezero and Gornje Gradište in Svinjarica were LiDAR scanned in 2011, while the Sekicol fort, with its 4 km²surroundings, was subjected to the same technology in 2015. Our analysis of the outer fortifications of Justiniana Prima is based on a visualisation of the obtained digital terrain models and field observations; in the case of the St Elias fort, we also used the results of the 1976 excavations. These fortlets had manifold functions. On the one hand, they overlooked the approaches to the city and its infrastructure - Kulište-Jezero was a watchtower - and on the other, they also served as shelters for the local population - refugia. In the middle of the St Elias fort there was a large three-nave church; this may well have been a fortified monastery. Future research of these forts should provide more detailed information on their chronology and function, complement the outstanding results of the LiDAR and geophysical surveys, and contribute to a better understanding of Justiniana Prima itself.