Uvid u regionalnu distribuciju i geografski položaj vinčanskih i Bubanj-Salkuca-Krivodol naselja na centralnom Balkanu i njegove implikacije

Abstract

U radu su predstavljeni rezultati istraživanja regionalne distribucije i geografskog položaja naselja iz 5. milenijuma pre n. e. na centralnom Balkanu. U obzir je uzeto 144 lokaliteta, tj. 142 naselja koja pripadaju vinčanskoj kulturi i Bubanj-Salkuca-Krivodol (BSK) kulturnom kompleksu na prostoru od Podunavlja do gornjeg toka Južne Morave. Njihovo mapiranje pomoću Geografskog informacionog sistema (GIS) pokazalo je da se manje ili veće koncentracije naselja mogu uočiti u šest regija današnje Srbije. Posmatrana je teritorija poluprečnika 5 km od lokaliteta i ispitivani su: regionalna distribucija naselja, nadmorske visine, topografske odlike i zemljišni tipovi u neposrednoj blizini i u širem arealu oko naselja. Analiza regionalne distribucije naselja u dva sukcesivna perioda pokazala je da je čitava strategija naseljavanja u drugoj polovini 5. milenijuma pre n. e. bila usmerena ka bakrom bogatoj regiji istočne Srbije, koja je u kasnom neolitu bila retko naseljena, što je veoma slično trendu konstatovanom u južnim oblastima Balkanskog poluostrva. Može se zaključiti da su BSK naselja manje brojna, raštrkana i arheološki slabije vidljiva, te je populacioni pad, kao što je ranije sugerisano, u ranom eneolitu vrlo moguć. Ranoeneolitska naselja su ravnomernije raspoređena prema nadmorskim visinama i topografiji, odlikuje ih naglašena dihotomija u topografiji (naselje na ravnom / naselje na platou dominantnog uzvišenja), a evidentirana je usmerenost ka širem dijapazonu lokalnih resursa, što je sugerisalo veću međusobnu povezanost između naselja u ranom eneolitu. Nove strategije se uvode u zemljoradnju, što se ogleda u naseljavanju kontakt zone između aluvijalnog i brdovitog predela, a odlikuju ih dva ili više plodnih zemljišnih tipova. Naseljavaju se ranije periferne oblasti pogodne za razvoj pastoralne ekonomije. Porast broja naselja usmerenih ka zemljištima nepogodnim za kultivaciju potvrđuje ranije pretpostavke o uvećanom značaju stočarstva i postojanju ekonomski specijalizovanih i kooperativnih naselja u ranom eneolitu. Ovo istraživanje je ukazalo na to da se naselja BSK kulturnog kompleksa (a ne ona iz kasnih faza vinčanske kulture) u tim marginalnim oblastima, udaljenim od glavnih vodotokova, odlikuju raznovrsnijim izborom za položaj naselja i okolnim resursima. Prema tome, naseljavanje perifernih oblasti tokom ranog eneolita javlja se usled procesa društveno-ekonomske transformacije neolitskih društava, što podrazumeva intenzifikaciju proizvodnje i korišćenja resursa, kao i inovacije u metalurgiji, zemljoradnji i stočarstvu. Štaviše, uočen je visok nivo kontrole nad komunikacijama i lokalnim resursima - integracija, specijalizacija, komplementarne i kooperativne funkcije u ekonomiji susednih naselja u određenim mikroregijama i grupa naselja u susednim mikroregijama.

The paper presents the results of research on the regional distribution and geographic setting of the 5th millennium BCE settlements in the Central Balkans. The research encompasses two successive archaeological cultures in the area between the Danube Valley and the upper course of the Južna Morava River and compares the regional distribution of the settlements and their topographic and pedological aspects. It has been concluded that the relocation occured on a regional level, meaning the abandonment or a reduced population of the regions which were densely populated during the Vinča culture. The emphasised dichotomy in the topographic type of the settlements with more or less equally distributed settlements compared to the altitude and an increased focus on soils unsuitable for cultivation suggest the utilisation of a wider range of local resources and a greater degree of mutual connections between the BSK settlements. The observed trends are interpreted in correlation with the previous knowledge on economic strategies of the population of the Central Balkans.