Neobjavljeni nalazi od stakla sa istočne nekropole Naisusa (Jagodin mala, Niš)

Abstract

Sistematskim arheološkim istraživanjima najveće gradske nekropole kasnoantičkog Naisusa (Naissus, Niš), koje je tokom 1952-1967. godine sprovodio Lrheološki institut iz Beograda sa saradnicima, u gradskoj četvrti Jagodin Mali utvrđeni su brojni grobni oblici, raznovrstan arheološki materijal, a u većem obimu ispitan je i najznačajniji kompleks grobljanske bazilike sa pripadajućom kriptom. Iskopavanjima su utvrđene granice prostiranja nekropole, koja se formirala istočno od kasnoantičkih bedema grada, duž magistralnogputa za Racijariju (Ratiaria - Lrčar), na desnoj obali Nišave. Ovim radovima određene su hronološke granice nekropole - sahranjivanje u Jagodin Mali vršeno je u kontinuitetu od vremena Konstantina I pa sve do kraja VI, odnosno prvih decenija VII veka. Na nekropoli se jasno izdvajaju dva horizonta sahranjivanja, i to IV - prva polovina V veka i sredina V - VI/početak VII veka, kod kojih se javljaju razlike u grobnim oblicima i pogrebnoj praksi. Na nekropoli u Jagodin Mali zabeleženi su tokom istraživanja relativno brojni pokretni nalazi, među kojima se naročito izdvajaju nalazi od stakla. Deo staklenog materijala, koji je činio glavni inventar Narodnog muzeja u Nišu, bio je predmet proučavanja (Ružić 1994; Drča 2000; Jagodin mala, 2014), dok studijski materijal nije posebno razmatran. Namera istraživača bila je da se uradi tipološka, topografska i funkcionalna analiza ove vrste materijala i da se predstave nove, do sada nepublikovane vrste nalaza, kao što su lampe, mozaičke tesere i prozorska okna, a potom da se ovaj materijal sagleda u širem kontekstu staklenih nalaza sa nekropole. Među staklenim materijalom iz studijske zbirke Narodnog muzeja u Nišu javljaju se zdele kao hemisferične posude izrađene u kalupu (kat. 1) ili izrađene tehnikom slobodnog duvanja (kat. 2-7). Nađene su u grobovima ili grobnicama (kat. 2, 3, 7), ili potiču iz slojeva sa prostora nekropole. Svi primerci pripadaju starijem horizontu sahranjivanja iz IV i prve polovine V veka. Pehari (kat. 8-12) iz studijske zbirke pripadaju širem hronološkom okviru IV -V I veka i vezuju se za standardne forme koje se sreću na brojnim nalazištima centralnobalkanske oblasti. Po brojnosti, među staklenim posudama iz Jagodin male izdvajaju se toaletne boce (unguentaria, balsamaria) (kat. 13-19), izrađene kao posude četvrtastog recipijenta sa udubljenjima ili primerci dužeg ili kraćeg cilindričnog vrata i sferičnog recipijenta, koje su polagane pored glave ili nogu pokojnika. Obe vrste posuda vezuju se za stariji horizont sahranjivanja na nekropoli - horizont IV i prve polovine V veka. Ovom hronološkom okviru pripadaju i relativno malobrojne boce (kat. 20-24), krčazi (kat. 25-26) i nalazi delova nakita - perle (kat. 30-32). Iz kompleksa bazilike sa kriptom na Bulevaru Nikole Tesle, iz mlađeg sloja V -V I veka potiču nalazi staklenih lampi koji pripadaju tipu zvonolikih primeraka sa dnom u obliku kaplice (kat. 27-29), a koji su se postavljali u metalne polijeleje - polikandela. Bazilika je imala zastakljena prozorska okna, o čemu svedoče nalazi fragmenata prozorskog stakla (kat. 33-37), dok o luksuznoj dekoraciji građevine svedoče nalazi malog broja staklenih tesera (kat. 38), koje su mogle biti korišćene za dekoraciju zidnih površina ili komplikovanijih figuralnih prikaza na podnim mozaicima. Period u kom su vršene sahrane u prvom horizontu IV i prve polovine V veka u Jagodin Mali odgovara jednom od najprosperitetnijih razdoblja u istoriji Naisusa, sudeći prema pisanim izvorima i arheološkim tragovima. Viši standard ili predstavljanje priželkivanog statusa ogleda se u pogrebnom ritusu kod ove populacije u bogatom i brojnom inventaru grobova i grobnica, među kojima stakleni materijal ima značajno mesto. Opadanje privrede i životnog standarda u Naisusu kulminiralo je u vreme najezde Huna 441. i 447. godine, kada je došlo do stradanja velikog dela populacije i do uništenja ili oštećenja brojnih građevina. Od tog perioda na značaju dobija crkvena organizacija, čije se jačanje može pratiti kroz intenzivnu graditeljsku delatnost i razvijenu proizvodnju predmeta za liturgijske potrebe ili kroz opremanje crkava zanatskim i umetničkim radovima i predmetima. Iako je u periodu V i VI veka evidentno smanjenje gradske populacije u Naisusu, a samim tim i broja individualnih i kolektivnih sahrana, na više mesta na nekropoli u Jagodin Mali podignute su crkve, u kojima je mogao biti obavlan veći broj kultnih radnji vezanih za pogrebne obrede.

In the period from 1952-1967, during the systematic archaeological excavations of the area of the Eastern necropolis of Naissus, in the modern day city quarter of Jagodin Mala, in Niš, a large number of glass objects was found. A representative portion of the findings was published in various publications, while the other findings, which belong to the study collection of the National Museum in Niš, have not been the subject of any separate study. These are new kinds of findings, such as glass lamps, window panes and tesserae, and the collection also includes the familiar, standard repertoire of glass vessels of the Late Antiquity period. The findings come from the grave units, the cemetery basilica with its crypt, and the archaeological layers from the area of the necropolis in Jagodin Mala. Besides the typological-chronological, as well as the topographic analysis, the paper also presents a complete image of the glass objects from the area of the necropolis, used in the burial and liturgical practices of the population of Naissus in Late Antiquity.