Prosopomorfne posude sa prostora Gornje Mezije

Abstract

Osnovna karakteristika prosopomorfnih posuda je prikazan lik, odnosno crte lica - oči sa obrvama, nos i usta, a ne retko, brada, kosa i uši. Tokom antike, prosopomorfne posude se javljaju u dugom rasponu, od I do početka V veka, u skoro svim provincijama Rimskog carstva, a nalažene su, kako u logorima, naseljima i na nekropolama, tako i u samim grobovima. Ova neuobičajena grupa posuda javlja se u različitim oblicima, tehnologijama izrade i veličinama, ali je, u odnosu na većinu rimskih formi, zastupljena znatno manjim brojem nalaza. Obimnu studiju o 'posudama sa licem' objavila je G. Braithwaite obradivši primerke iz Italije i zapadnih provincija Rimskog Carstva od pre rimskog perioda do IV veka. Zbog otežanih okolnosti prilikom prikupljanja građe sa naših prostora, slika o rasprostranjenosti i zastupljenosti ovih posuda na prostorima Gornje Mezije ne odražava pravu situaciju. Cilj ovog rada je da prikazanu sliku dopuni, uglavnom do sada nepublikovanim nalazima, ali i primercima kod kojih je bila potrebna izvesna korekcija. Na lokalitetima Gornje Mezije nađeno je oko 50 prosopomorfnih posuda. Najviše primeraka potiče sa istraženog prostora Viminacijuma (oko 40), a zatim Ulpijane, Dijane i Guberevca, dok je po jedan nalaz evidentiran u Singidunumu, Margumu, Talijati i Azanji (sl. 1). U zavisnosti od načina izrade, odnosno toga da li je korišćeno vitlo, kalup i vitlo ili samo kalup izdojene su tri osnovne grupe. Posude rađene na vitlu (kat. 1-30) predstavljene su najvećim brojem, sa preko 30 nalaza. Rađene su u formi pehara različitih oblika, ali sličnih dimenzija, a crte lica su najčešće aplicirane. Sa izuzetkom nekoliko nalaza, osnovni oblici uobičajeni su u keramičkoj produkciji II i III veka i javljaju se kako na Viminacijumu i u Singidunumu, tako i na drugim antičkim lokalitetima. Najbrojniji su pehari rađeni od dobro prečišćene gline pečene u crvenim tonovima, bojene ili firnisovane, ređe neobrađene površine. Crte lica su često nevešto izvedene, a u nekim slučajevima potpuno šematizovane. Potrebno je pomenuti nekoliko primeraka koji na delu posude suprotnom od lika imaju zanimljiv dodatak - na jednom je neposredno ispod oboda urezan natpis u dva reda (kat. 4), na drugom je plastično izveden falus (kat. 13), a na dvema posudama su tupom alatkom izvedeni ukrasi (kat. 11 i 18). Prosopomorfne posude rađene na vitlu javljaju se krajem I, odnosno početkom II veka i kontinuirano traju do sredine III veka. Posude rađene kombinacijom vitla i kalupa (kat. 31-33), zastupljene su sa svega tri primerka, sačuvanih u manjim delovima, te nije bilo moguće odrediti njihove oblike niti dimenzije. Rađene su od dobro prečišćene gline dve su crvene, a jedna sive boje pečenja. Imajući u vidu da do sada nisu registrovani identični primerci, izdvajaju se dve posude (kat. 31 i 32), za koje je evidentno da su izrađene u istom kalupu, a razlikuju se po boji pečenja i bojenja, kao i detaljima dorade lika i kose. Prema tehnološkim karakteristikama slične su nalazima proizvedenim u domaćoj radionici za izradu tera sigilate Viminacijum - Margum (glina 'mekše' fakture oranžcrvene, retko sive boje pečenja). Subjektivnim posmatranjem tehnoloških karakteristika - strukturom i bojom pečenja gline, kao i obradom površine među keramičkim materijalom II i III veka nađenim na Viminacijumu uobičajenom - možemo pretpostaviti da su sve tri posude izrađene u ovom centru. Posude rađene u dvodelnim kalupima (kat. 34-36), zbog svog oblika ljudske glave tzv. 'haed-pots', samo se uslovno mogu nazvati prosopomorfnim. Kao i prethodna grupa, zastupljene su sa tri nalaza, od kojih dva (kat. 33 i kat 34) potiču sa južne nekropole Viminacijuma, dok je treći, nađen u Singidunumu (kat. 36), predstavljao sadržaj završne faze zasipanja rova u Knez Mihailovoj ulici. Posude imaju formu pehara i napravljene su od dobro prečišćene gline pečene u crvenim tonovima, crveno bojene i glačane, ili firnisovane površine. Lice i kosa su precizno izvedeni mada je samo od posude iz Singidunuma sačuvana i druga strana, na kojoj je verovatno prikazana kosa. Poreklo posuda sa oblikom ljudske glave je istočnomediteransko, gde se javljaju još u bronzano doba, a tokom rimskog perioda proširile su se i na oblasti zapadnog Mediterana, severne Afrike i evropskih provincija. Na osnovu ovde prikazanih kao i ranije publikovanih prosopomorfnih posuda nađenih u Gornjoj Meziji može se videti da su sve posude imale forme pehara ili manjih lonaca, visine 9-12 cm, a slična situacija je u Donjoj Panoniji, Dakiji i Donjoj Meziji. Većina oblika uobičajena je u keramičkoj proizvodnji rimskog perioda. Kako se može videti na analiziranim nalazima sa našeg prostora, a i iz drugih provincija, ne mogu se naći identični primerci. Ta činjenica ukazuje da nije postojala serijska proizvodnja ovakve vrste posuda, već da su one pravljene za određene prilike, a njihov izgled je, pored namene, zavisio od inspiracije i veštine samih majstora. Nalazi ovih posuda na nekropolama, u samim grobovima, u logorima i civilnim naseljima, upućuju na njihovu višestruku namenu, mada ona još uvek nije dovoljno razjašnjena. Opšte je prihvaćeno da su likovi-maske posudi davali zaštitnu ulogu, bilo da se radi o zaštiti pokojnika ili porodice koja ih koristi, njihove kuće i imanja. Broj posuda nađenih na prostorima nekropola (najčešće je to oko 50% od ukupnog broja) potvrđuje njihovo korišćenje u pogrebnim ritualima. Slika nalaza iz Gornje Mezije ne razlikuju se u većoj meri od one u drugim provincijama. I ovde je oko 50% nađeno na prostorima nekropola (na žrtvenim površinama i u samim grobovima), a od deset posuda iz grobova, osam je iz grobova sa kremacijom. Imajući u vidu da je broj skeletnih sahrana na Viminacijumu, skoro tri puta veći od onih sa kremacijom, očigledno je da su prosopomorfne posude znatno češće korišćene prilikom obreda i sahrana spaljenih pokojnika. Uzrok ovakvoj pojavi za sada nam nije poznat i svakako predstavlja još jednu od nedoumica koju tek treba razjasniti. Posude rađene na vitlu, sa apliciranim detaljima crta lica, mogle su biti korišćene i u svakodnevnom životu (za konzumiranje tečnosti), ali to ne isključuje njihovu primenu prilikom religijskih obreda bilo da su se oni odvijali u javnim građevinama ili privatnim domovima. Kako u većini provincija gde su posude sa likom nalažene, uglavnom na lokalitetima smeštenim duž reka, i u Gornjoj Meziji potiču sa nalazišta lociranih pored Dunava. Izuzetke predstavljaju primerci iz Azanje i Ulpijane (karta). Najstariji primerci prosopomorfnih posuda nađenih u Gornjoj Meziji predstavljaju uvoz iz severne Italije, dospeo krajem I i početkom II veka, a najviše ih potiče iz kulturnih horizonata i grobova datovanih od druge polovine II do sredine III veka (jedna posuda nađena je u kasnoantičkom horizontu). Sudeći prema tehnološkim karakteristikama, u ovom periodu su izrađivane u nekoj od viminacijumskih radionica. Iako ne postaje konkretni dokazi, moralo je postojati više lokalnih radionica u kojima su, pored ostale grnčarije, pravljene i posude sa likom. U susednim provincijama pretpostavljeni centri bili su u Mursi (Donja Panonija), jedan od primera je i Mikasasa (Micasasa), u Dakiji, a kao mogući centar, smešten na severnoj obali Crnog mora, navodi se i Olbia. Ovi centri bili su aktivni tokom II i početkom III veka. Mišljenja smo da su u Viminacijumu, kao značajnom keramičkom centru - u kome je otkriven kompleks za izradu keramičkih posuda i opeka, potvrđena proizvodnja reljefno ukrašenih posuda rađenih u tehnici tera sigilate, kao i keramičkih svetiljki - pravljene i posude sa likom. Takvo mišljenje, pored pomenutih tehnoloških karakteristika posuda, potkrepljuje i činjenica da sa ovog lokaliteta potiče preko 80% prosopomorfnih posuda nađenih u Gornjoj Meziji. Za donošenje konkretnijih zaključaka koji se odnose na proizvodnju i druga pitanja vezana za prosopomorfne posude iz Gornje Mezije, neophodna je detaljna obrada keramičkog materijala sa svih istraženih nalazišta na našem prostoru. Poznato nam je da ih nema među do sada obrađenom keramikom iz Naisusa (iskopavanja u okviru Niške tvrđave), kao ni na Medijani (Niš), a na osnovu informacija dobijenih posle detaljne obrade keramike nije ih bilo ni na nalazištima Horeum Margi (Ćuprija), Castra Novae (Čezava) Smorna (Boljetin), Transdierna (Tekija) i Saldum. Međutim, bez obzira na to što ova vrsta posuda nije izrađivana u velikom broju, malo je verovatno da ih na drugim antičkim lokalitetima nije bilo.

The prosopomorphic vessels from Moesia Superior had the form of beakers varying in outline but similar in size. They were wheel-thrown, mould-made or manufactured by using a combination of wheel-throwing and mould-made appliqués. Given that face vessels are considerably scarcer than other kinds of pottery, more than fifty finds from Moesia Superior make an enviable collection. In this and other provinces face vessels have been recovered from military camps, civilian settlements and necropolises, which suggests that they served more than one purpose. It is generally accepted that the faces-masks gave a protective role to the vessels, be it to protect the deceased or the family, their house and possessions. More than forty of all known finds from Moesia Superior come from Viminacium, a half of that number from necropolises. Although tangible evidence is lacking, there must have been several local workshops producing face vessels. The number and technological characteristics of the discovered vessels suggest that one of the workshops is likely to have been at Viminacium, an important pottery-making centre in the second and third centuries.