@article{
author = "Perić, Slaviša",
year = "2001",
abstract = "Na osnovu do sada publikovane građe u ovom radu analiziran je kulturni karakter i hronologija starčevačkih elemenata u oblastima jugozapadnog i zapadnog dela Balkana, tj. na teritoriji Albanije i centralne Bosne. Ove oblasti pripadaju tzv. Prelaznoj zoni u kojoj, tokom neolita, dolazi do međusobnog kulturnog i etničkog prožimanja predstavnika velikih kulturnih kompleksa mediteranskog i kontinentalnog dela Balkana. Određena odstupanja kod kulturno-hronološkog opredeljenja starčevačkih elemenata u ovim zonama u odnosu na njihov položaj u matičnoj oblasti dovela su do novih zabuna kod tumačenja razvoja same starčevačke grupe, ali i kod sagledavanja ukupnih kulturnih tokova na celom Balkanskom poluostrvu. Analizom rezultata istraživanja neolitskog lokaliteta Raskršće - Obre 1, u centralnoj Bosni došli smo do zaključka da će u izvesnom smislu mogu podvrći reviziji neki raniji stavovi o starčevačko-impresso kulturi. U prvom redu to je pitanje relativno-hronološkog opredeljenja skeleta u sondama VI-VIII, zatim pitanje pripadnosti izdvojenih grupa keramike jednoj ili drugoj kulturnoj komponenti, pitanje kriterijuma za izdvajanje kulturnih faza, odnosno pitanje opravdanosti njihovog izdvajanja i na kraju najvažnije pitanje hronologije i geneze starčevačko-impressa kulture. Naš stav o problemu kultnih mesta u sondama VI-VIII može se svesti na zaključak da navedena kultna mesta, kao i izdvojene faze starčevačko-impresso kulture, u stvari obeležavaju dinamiku naseljavanja ovog lokaliteta, odnosno da pri rekonstrukciji procesa osnivanja neolitskog naselja na lokalitetu Raskršće, u jednom kraćem vremenskom intervalu, treba računati sa dve grupe doseljenika i da su obe grupe prinosile žrtve zasebno. Presudnu ulogu u obrazovanju navedenog stava odigrali su rezultati analize međusobnog odnosa vertikalne stratigrafije sondi IV-V i VI-VIII, koje su pokazale da utvrđene stratigrafske razlike između prve i druge grupe skeleta treba posmatrati kao posledicu konfiguracije terena i činjenice da su na ovom mestu, u relativno kratkom vremenskom razmaku, zabeležena dva slučaja žrtvenog rituala, koji su obavile dve grupe doseljenika istih kultno-religijskih nazora. Iznesene konstatacije deluju daleko ubedljivije kada ce ima u vidu i činjenica da ni osnovne karakteristike keramike ne idu u prilog izdvajanja dve faze starčevačko-impresso kulture. Pokazalo se da svi elementi starčevačko-impresso kulture u Obrima I pokazuju da dva najstarija stratuma ovog naselja, odnosno prvi i drugi stratum u sondama VII i VIII, u stvari odslikavaju samu dinamiku naseljavanja lokaliteta Raskršće, dok u kulturno-stratigrafskom smislu, u dva najstarija stratuma, možemo računati sa postojanjem samo jedne kulturne faze. Najosetljiviji problem vezan, za starčevačko-impresso kulturu jeste pitanje njenog hronološkog opredeljenja odnosno stav da horizonti I i II u Obrima 1 pripadaju starijem neolitu. Po ovom tumačenju, starčevačka komponenta u Obrima I stoji u potpunom hronološkom neskladu sa odgovarajućim elementima starčevačke grupe na njenom matičnom području. Kada ce ranije govorilo o sadržaju i mogućnostima sinhronizacije velikih etapa neolita pojedinih regija bivšeg jugoslovenskog prostora, baš na primeru starčevačko-impresso kulture je konstatovano da se, sasvim osnovano, može dokazati stepenasto razdvajanje velikih etapa neolita i da je i u ovom slučaju vidno zakašnjenje prelaznih perioda u prelaznoj i jadranskoj zoni u odnosu na istočnu centralno-balkansku zonu. Imajući u vidu važeće kulturno-hronološke sinhronizme, kao i prihvatanje stavova o primarnim, sekundarnim i tercijarnim centrima neolitizacije, odnosno o sukcesivnoj ili gradacionoj migraciji prethodni stav uopšte nije sporan kada je u pitanju čisto hronološki aspekt, jer zaista nije realno očekivati da u svakoj regiji najstarije neolitske pojave počinju i traju istovremeno. Međutim, prethodna konstatacija nema smisla onda kada se jedna kulturna pojava, u ovom slučaju starčevačka grupa, opredeli u jednu etapu neolita, a njena periferna varijanta pripiše drugoj, ali ne mlađoj već starijoj etapi, a da se pri tome ne dovede u pitanje njeno hronološko opredelenje na matičnom području. Kada je u pitanju centralna Bosna, neodrživim smatramo i stav o samo jednosmernom stepenastom razdvajanju velikih etapa i to od istoka ka zapadu. Jer, ako je centralna Bosna sa starčevačko-impresso kulturom svrstana u kategoriju tercijarnih centara neolitizacije, i ako je ona u određenom hronološkom zaostatku u odnosu na istočnu, centralno-balkansku regiju, onda je sasvim logično konstatovati da je ova oblast, odnosno kultura, u istom, ili približno istom položaju prema jadranskoj zoni kada su u pitanju elementi impresso kulture. Kod hronološkog opredeljenja najstarije kulture centralne Bosne međutim, nije poštovan ni prvi, ni drugi princip. Već smo istakli da je princip stepenastog hronološkog razdvajanja od istoka ka zapadu narušen činjenicom da je starčevačko-impresso kultura opredeljena u stariji, a njoj odgovarajuća faza matične kulture (Starčevo IIb) u razvijeni srednji neolit. S druge strane, kod nekih finijih hronoloških razmatranja odnosa prema jadranskoj impresso kulturi, zanemaruje ce postojanje određene hronološke distance na relaciji jadranska obala - centralna Bosna, u smislu odnosa primarnih i tercijarnih kulturnih centara. Čak ce ide još i dalje, pa se insistira pa paralelnom egzistiranju jadranske komponente starčevačko impresso kulture sa pretpostavljenom istovremenom fazom starijeg neolita ne samo istočne, već i sa odgovarajućim fazama starije neolitskih grupa zapadne obale Jadranskog mora. Definisanjem protobutmirske faze, prevaziđen je dotadašnji nesklad u kome starčevačku grupu u njenom matičnom području, kao i njenu severno-bosansku varijantu nasleđuje mlađeneolitska vinčanska kultura a njenu krajnju perifernu varijantu, u centralnoj Bosni, nasleđuje srednje neolitska kakanjska kultura. Istovremeno je i starčevačko-impresso kultura dovedena u približno istu hronološku ravan sa odgovarajućom fazom (Starčevo IIb) na matičnom području. Zbog svega toga može ce konstatovati da je naselje Obre I osnovano tokom druge polovine srednjeg neolita, što znači da je starčevačko-impresso kultura formirana tokom faze Starčevo IIb i da je delom bila savremena i sa fazom Starčevo III. Osnivači naselja Obre I pripadali bi istoj populacijskoj bazi, a doselili su sa već formiranim kulturnim izrazom. Takođe, smatramo da ce celokupan kulturni sadržaj, a ne samo starčevačka komponenta, najstarijih horizonata u Obrima I, može tretirati kao posebna varijanta starčevačke grupe, obogaćena nalazima Jadranske impresso keramike. Na kraju, tu je i pitanje samog naziva, jer postoje dva vrlo bitna razloga da se u ovom slučaju ne koristi termin kultura. Prvo, na teritoriji Bosne i Hercegovine, za sada, poznajemo samo jedan lokalitet sa ovakvim kulturnim sadržajem, odnosno, kao posebna kultura opredeljena su samo dva stratuma jednog neolitskog naselja. Drugo, termin starčevačka kultura ss ne koristi ni na njenom matičnom području, gde se, u okviru balkansko-srednje-podunavskog kompleksa, govori o kulturnim grupama Körös, Kriş ili Starčevo. S toga bi možda najprikladnije bilo da uz naziv starčevačko-impresso grupa ili samo Obre I stoji i srednjo-bosanska varijanta grupe Starčevo, kao što je slučaj sa Gornjom Tuzlom. U vreme istraživanja na lokalitetu Raskršće kulturni karakter dva najstarija stratuma neolitskog naselja Obre I bio je potpuno nepoznat, tako da su neki sada revidirani stavovi, u to vreme zaista delovali kao sasvim realni ili čak jedino mogući. Međutim, rezultati istraživanja neolita na području Albanije pokazali su da starčevačka varijanta u Obrima I, odnosno starčevačko-impresso kultura po A. Bencu, nije usamljena pojava i da je njenom formiranju prethodio jedan duži period kulturnih uticaja i zbližavanja, koji se mogao odvijati upravo na teritoriji Albanije, na tromeđi velikih kulturnih kompleksa toga vremena. Iz publikovane građe vidimo da su, po periodizaciji albanskih arheologa pojedine vrste starčevačke keramike prisutne na svim starije neolitskim nalazištima, bilo da ce radi o jednoslojnim naseljima (Vlush i Vashtëmi) ili odgovarajućim fazama višeslojnih naselja (Burim I, Kolsh I, Cetus I, Nezir I, Podgori I, Rajc I, Barç I, Katundas I i Blaz I). Kada je u pitanju srednji neolit, starčevački elementi su konstatovani na lokalitetu Cakran, fazi Kolsh II, Katundas II, Podgori II, Dunavec I-II i Topojan I, a samo na jednom naselju mlađeg neolita, na lokalitetu Dërsnik. Zavisno od intenziteta zastupljenosti starčevački elementi su opredeljivani kao prateća ili vodeća komponenta posebnih kulturnih grupa ili pojedinih lokaliteta (Karte 1-3). Takođe, vidljiva je i osnovna karakteristika celokupnog neolitskog fundusa sa teritorije Albanije, a to je velika kulturna šarolikost. Gotovo da nema tri lokaliteta sa izraženim kulturnim jedinstvom, tako da, barem u vreme trajanja starčevačke grupe, ovaj prostor ni u kom slučaju ne možemo tretirati kao jednu kulturnu celinu. Ovakvo stanje otežava određivanje kulturnog karaktera pojedinih lokaliteta, kao i uspostavljanje realnih kulturno-hronoloških odnosa između izdvojenih kulturnih grupa, a samim tim i preciznije određivanje uloge starčevačke komponente u formiranju kulturnog izraza jednog naselja ili kulturne grupe. S druge strane, imajući u vidu činjenicu da su nalazi starčevačke keramike konstatovani na svim naseljima opredeljenim u stariji neolit, dolazimo do zaključka da je starčevačka komponenta igrala aktivnu ulogu u formiranju kulturnog izraza najstarijih neolitskih naselja na teritoriji Albanije. U isto vreme, kada se ima u vidu hronološki raspon u kome su egzistirala sva navedena naselja, u kontekstu predložene periodizacije i hronologije automatski proizlazi da su pojedini elementi starčevačke grupe, u prvom redu gruba keramika, u jugozapadne delove Balkana, dospeli još u vreme Protosesklo grupe Tesalije, odnosno da su svojim prisustvom obeležili jedan dugi period od ranih etapa starijeg ceo srednji i početak mlađeg neolita. Takođe, iz predložene periodizacije i na njoj zasnovanih, sinhronizama sa neolitskim pojavama susednih oblasti ispostavlja ce da je kulturni krug Cakran - Dunavec I-II -Kolsh II ne samo istovremen, nego je trajao i duže od Sesklo grups Tesalije, kao i da su elementi mlađeg balkansko-anadolskog kompleksa na teritoriju Albanije dospeli znatno pre nego u Tesaliju, iako je, no ovoj koncepciji, rana faza Dimini grupe pomerena duboko u srednji neolit. Uočljiv je i podatak da je intenzitet zastupljenosti nalaza starčevačke keramike gotovo srazmeran udaljenosti te zone od najbližeg dela matične starčevačke oblasti. U tom smislu sasvim je logično što neolitsko naselje na lokalitetu Kolsh sadrži najbrojnije i najraznovrsnije nalaze starčevačke komponente, a samim tim predstavlja i najpouzdaniji reper za kulturno-hronološko opredeljenje ostalih nalaza starčevačke grupe sa cele teritorije Albanije. Osnovne karakteristike pokretnih nalaza neolitskih naselja oblasti Kukës i Peshkopia nedvosmisleno pokazuju da je u formiranju kulturnog izraza najstarijih neolitskih pojava na severoistoku Albanije presudnu ulogu imala starčevačka komponenta, odnosno da severno-albanskoj varijanti starčevačke grupe, pored faze Kolsh I, treba pripisati i prve faze naselja na lokalitetima Burim i Cetus. Kulturni karakter faza Burim I, Kolsh I i Cetus I, odnosno dinamika prodora starčevačkih elemenata ukazuje na tri razvojna stupnja severno-albanske varijante starčevačke grupe. Prvi značajniji prodor starčevačkih elementa na ovo područje desio se najverovatnije pred kraj faze Starčevo IIa, što bi odgovaralo vremenu osnivanja naselja na lokalitetu Burim. Zatim dolazi period najintenzivnijih starčevačkih kulturnih uticaja, koji u kulturnom smislu odgovaraju fazi Starčevo IIb, što je dokumentovano fazom Kolsh I. U hronološkom smislu, ovaj period ne treba vezati isključivo za trajanje faze Starčevo IIb, jer je faza Kolsh I najverovatnije trajala i u vreme faze Starčevo III na centralno-balkanskom području. I na kraju, nastupa period stagnacije starčevačkih uticaja. Istina, u ovom periodu starčevačka komponenta je još uvek dominantna, ali u okviru fine keramičke robe ulogu starčevačke slikane keramike preuzimaju elementi mlađeg balkansko-anadolskog kompleksa. Malobrojne nalaze starčevačke keramiks sa barbotipom nalazimo i kasnije, kao što je slučaj sa prvom fazom naselja pa lokalitetu Topojan, ali oni sada predstavljaju sporadičnu pojavu u okviru lokalne mlađe-neolitske grupe. Dovođenjem severno-albanske varijante u kulturno-hronološki sklad sa krajem faze IIa i trajanjem faza IIb-III na matičnom starčevačkom području automatski ce negira starije neolitsko poreklo osnivačkih faza naselja na lokalitetima Burim, Kolsh i Cetus. Kada su u pitanju starčevački elementi neolitskih naselja oblasti Kogsa, prvi i osnovni utisak koji ce stiče jeste činjenica da nalazi starčevačke keramike na ovim lokalitetima predstavljaju sporednu kulturnu komponentu. Najverovatniji pravac kojim su starčevački elementi dospeli u ovu oblast vodi nas na severoistok, van teritorije Albanije u Pelagoniju, tj. na područje rasprostiranja grupe Velušina Porodin ili još dalje, u Ovče polje, u matičnu oblast grupe Anzabegovo Vršnik I, jer je sasvim očita genetska povezanost ovih grupa sa grupom Podgori I. U hronološkom smislu, nalazi starčevačke keramike u okviru grupe Podgori I se, u najboljem slučaju, mogu smatrati istovremenim sa materijalom naselja na lokalitetu Burim, odnosio sa fazom Starčevo IIa. Ovu konstataciju potvrđuje i kulturno-hronološki položaj naselja na lokalitetima Barç Vashtemi, Dunavec i Dërsnik. Sa osnivanjem naselja na lokalitetu Barç pojačava ce intenzitet prisustva starčevačkih elemenata u oblasti Kogsa. Imajući u vidu kulturni karakter svih zastupljenih keramičkih vrsta faze Barç I, sasvim osnovano ce može tvrditi da je, u odnosu na ostale lokalitete starčevačka komponenta ovde najviše ispoljena. U poređenju sa starčevačkom grupom faza Barç I može ce dovesti u vezu sa fazom Starčevo IIb. U lokalnim okvirima, s obzirom na osnovne karakteristike keramičkih nalaza, neolitsko naselje na Vashtëmi-u predstavlja kulturno-hronološku sponu između naselja na lokalitetu Kishnik (Podgori I) i naselju na lokalitetu Dunavec. Iako su elementi starčevačke grupe krajnje skromni može ce reći da je, u odnosu na starčevačku grupu, ovo naselje najverovatnije osnovano tokom faze Starčevo IIb. Vreme egzistiranja naselja Dunavec I-II predstavlja period najintenzivnijeg prisustva starčevačke komponente na neolitskim naseljima oblasti Kogsa. Sasvim opravdano nalazi barbotinske keramike faze Dunavec I se dovode u vezu sa stilskim karakteristikama najmlađe faze starčevačke grupe. Međutim osnovne kulturne komponente ovog naselja, već od samog osnivanja, imaju mlađeneolitski karakter, pa ce slobodno može konstatovati da je daleko bliža korespoidencija faza Dunavec I-II ca vinčanskom nego sa starčevačkom grupom. Najzapadnija tačka do koje su dospeli elementi starčevačke grupe je lokalitet Cakran u oblasti Fieri. O kulturno-hronološkom karakteru nalaza sa lokaliteta Cakran važe isti zaključci kao i za nalaze sa lokaliteta Dunavec. To znači da su ce malobrojni nalazi barbotinske keramike u oblasti Fieri zadržali i u lokalnoj grupi mlađeg neolita. U direktnu kulturno-hronološku vezu sa nalazima iz Cakrana mogu ce dovesti i nalazi mlade faze naselja u pećini Katundas, u centralnom delu južne Albanije. Starija faza ovog naselja Katundas I, koja takođe sadrži malobrojne nalaze keramike sa barbotinom odgovarala bi samoj završnici starčevačke grupe, odnosno kraju srednjeg neolita. Iako je uloga starčevačkih nalaza u ukupnom kulturnom izrazu neolitskih naselja centralnih i zapadnih oblasti južne Albanije krajnje sporadična, ovi lokaliteti i samo prisustvo starčevačke keramike na njima značajni su zbog toga što je situacija na njima slična onoj u severnoj Albaniji, čime ce zapravo još jednom dokazuje naš stav da je upravo na ovim prostorima došlo do prvih direktnih kontakata kulturnih elemenata starčevačke i jadranske kulture, odnosno da je jedna kombinovana kulturna pojava tipa starčevo-impresso prvobitno nastala upravo na prostorima Albanije. Analize kulturnog karaktera i hronološkog položaja starčevačkih elemenata na teritoriji Albanije zaista potvrđuju jedan od osnovnih zaključaka koji proizlazi iz stavova albanskih arheologa, da je starčevačka komponenta igrala aktivnu ulogu u formiranju kulturnog izraza najstarijih neolitskih naselja na teritoriji Albanije. Međutim, dovođenjem u hronološki sklad starčevačke komponente na teritoriji Albanije sa odgovarajućim fazama starčevačke grupe na matičnom području, automatski je sužen hronološki raspon u kome su, po mišljenju albanskih arheologa, egzistirala ta naselja. Naime, pokazalo se da donja hronološka granica osnivanja naselja u kojima se javlja starčevačka keramika ne izlazi iz okvira srednjeg neolita (Karta 4). Na taj način u istu kulturno-hronološku poziciju dovode se istočno-bosanska (Gornja Tuzla VI), srednje-bosanska (Obre I/II) i severno-albanska varijanta starčevačke grupe (Kolsh I), čime je takođe usklađen i njihov hronološki odnos sa odgovarajućim pojavama u starčevačkoj matičnoj oblasti. Istovremeno uspostavlja ce realan kulturno-hronološki odnos između njihovih naslednika istočno-bosanske varijante vinčanske grupe, srednje-bosanske butmirske albanske grupe Cakran - Dunavec i centralno-balkanske vinčanske grupe, jer su rane faze svake navedene grupe u izvesnoj meri obeležene određenim elementima starčevačke tradicije, ali znatno više elementima mlađeg balkansko-anadolskog kompleksa, čija pojava zapravo označava početak mlađeg neolita. Uspostavljanjem ovakvog međusobnog odnosa navedenih grupa stvaraju ce uslovi i za uspostavljanje njihovog realnog odnosa prema neolitu Tesalije, tako da se starčevačka grupa, njene varijante, ili neke druge grupe sa materijalom njenih klasičnih faza razvoja dovode u vezu sa grupom Sesklo. Mlađe-neolitske grupe, čije je formiranje posledica prodora elemenata mlađeg balkansko-anadolskog kompleksa, ali koje se još uvek nisu odrekle starčevačke komponente, (vinčanska, butmirska i Cakran - Dunavec - Kolsh II) dovode se u istu hronološku ravan sa grupom Dimini, koju, takođe, u njenoj ranoj fazi, pored mlađe-neolitske sivo- i crnoglačane keramike, još uvek prate i određene komponente srednjo-neolitske grupe Sesklo (Tabela 1). Na kraju želimo istaći da kada ce u ovom radu koristi termin Starčevo I, ako nije drugačije naglašeno, misli ce na kulturni karakter I faze starčevačke grupe u smislu kako smo predložili u radu o kulturnoj stratigrafiji nižeslojnih neolitskih naselja, odnosno da ce najstarija faza starčevačke grupe približno u isto vreme, javlja najmanje u četiri, eventualno pet regija Đerdap (Lepenski Vir), Bačka (Donja Branjevina), Pomoravlje (Divostin) i Kosovo (Rudnik), eventualno u oblastima donjeg toka reke Save (Dobanovci i Lug - Zvečka). U toj svojoj najranijoj fazi, koju smo opredelili u stariji neolit i koja u kulturno-hronološkom smislu korespondira grupama starijeg balkansko-anadolskog kompleksa, s obzirom na priličnu međusobnu udaljenost navedenih regija, starčevačka grupa verovatno nije ni mogla imati jedinstven kulturni izraz., Dies ist der /weite Aufsatz im Rahmen einer Serie von Aufsätzen, in denen eine Analyse des aus Serbien stammenden, ausschließlich veröffentlichten neolithischen Materials vorgenommen wird. Es wird der Versuch unternommen, alle bisherigen Auffassungen über den Neolithisierungs Prozess des Zentralbalkans zu systematisieren, bzw. die Position und Rolle der Starčevo- und Vinča- Kultur Gruppe innerhalb dieses komplexen Kultur geschichtlichen Prozesses in Südosteuropa festzustellen. In Diesem Aufsatz knüpfen wir an unseren früher geäußerten Standpunkt über die offenen Fragen der Herausbilden und Definition der Starčevo - Gruppe an und beschäftigen uns mit der kulturell - chronologischen Position von Starčevo - Elementen außerhalb ihres Ursprungsgebietes. In diesem Sinne haben wir einerseits anhand von Beispielen aus Zentralbosnien und Albanien versucht, die Rolle der Komponente der Starčevo - Kultur bei der Entstehung lokaler Kulturgruppen im Rahmen der sog. Übergangszone zu rekonstruieren. Andererseits wollten wir zeigen, im welchem Maße die mangelnden Erkenntnisse über die Genese der Starčevo - Gruppe, welche unmittelbar mit der ständig aufgeschobenen Veröffentlichung der Forschungsergebnisse über die Starčevo - Siedlungen zusammenhängen, sich auf falsche Schlusstblgerungen bei der kulturell - chronologischen Bestimmung der Starčevo - Elemente außerhalb ihres Ursprungsgebietes auswirken.",
publisher = "Arheološki institut, Beograd",
journal = "Starinar",
title = "Kulturni karakter i hronologija strčevačkih elemenata u neolitu zapadnih oblasti Balkana, Der kulturelle Charakter und die Chronologie der Starčevo - Elemente im neolithikum der westlichen Balkan Regionen",
pages = "43-9",
number = "51",
url = "https://hdl.handle.net/21.15107/rcub_rai_42"
}
