Simboli na nadgrobnim spomenicima istočnog dela rimske provincije Dalmacije

Abstract

Simboli na nadgrobnim spomenicima istočnog dela rimske provincije Dalmacije (oblasti oko današnjih Skelana, Rogatice, Foče, Ustikoline, Užica, Požege, Nove Varoši, Prijepolja i Pljevalja) (el. 1) mogu se podeliti u dve osnovne grupe: na grupu figuralnih i grupu geometrijskih simbola. U okviru grupe figuralnih simbola mogu se razlikovati simboli u vidu životinja (zec, delfin, bik, ptica), u vidu različitih predmeta (jaje, ključ, ascija, kalup za cipele, volumen, pehar, vreteno, tronožni stočić, hleb) i kao floralni simboli (bršljanov list, vinova loza, cvet, jabuka, grozd). Kao geometrijski simboli javljaju se krug, kvadrat, polukrug, meandar, trougao, kret, cikcak i valovita crta i kret. Određeni predmeti, kao ključ, kalup za cipele, volumen i vreteno, stoje u vezi sa rimskom sepulkralnom ikonografijom, prema kojoj su oslikavali društveni status, npr. gospodarica kuće (el. 2), odnosno profesiju kojom se pokojnik za života bavio. Najveći broj figuralnih simbola vezan je za obred posmrtne gozbe, tj. daće, kao npr. pehar (el. 3-4), sto sa tri noge (el. 5, 6 desno, 7) i hleb. Pehar, u sceni sa poprsjem uvek predstavljen u rukama pokojnika, nagoveštava idejni smisao obreda daće, dok hleb odaje smisao i odnos života i smrti. Tronožni stočić oslikava ideju heroizacije pokojnika, ili, pak, kao na kocki iz Seče Reke, predstavlja simbol boga Apolona. Bršljanov list (el. 8) i vinova loza simboli su boga Dionisa i najčešće se javljaju kao dekorativno-simbolički elementi po ivici reljefnog ili natpisnog polja nadgrobnih spomenika, dok su jaje i jabuka simboli besmrtnosti i onostranog. Predstave životinja na nadgrobnim spomenicima mogu se tumačiti na različite načine. Ptica, najverovatnije golub, oslikava samu dušu, dok su fantastične životinje, grifoni i krilati konji, imali simboličnu funkciju vodiča duša. Predstava orača sa plugom u koji su upregnuti volovi na fragmentovanom kvadru iz Kolovrata najverovatnije je simboličko-dekorativni reljef na delu grobnice tipa area maceria cinta i stoji u vezi sa verovanjem da čovek marljivim vršenjem svoje dužnosti za života zaslužuje dobro i prijatno mesto na onome svetu. Zec i vepar (el. 6, levo) su sastavni deo žanr-scena preuzetih iz rimske sepulkralne umetnosti, koje su na dekorativno-simbolički način oslikavale jedno od uživanja na drugome svetu, dok je delfin mogao biti shvaćen kao psihopomp ili pak kao simbol boga Apolona. Najrasprostranjeniji simbol jeste rozeta. Ona se na nadgrobnim spomenicima istočne rimske Dalmacije javlja kao najraniji od svih simbola. Nalazi se na seriji prvih spomenika iz Komina i Pljevalja i na jednom spomeniku iz Kremana iz II i početka III v. Geometrijski simboli se javljaju u mnogo manjem broju. Neki od njih, kao meandar (el. 9) i pravougaonik, prisutni su sporadično, i oslikavaju simbole zemlje, neba i svekolikog univerzuma. Spirala (el. 10) na nadgrobnim spomenicima odražava sklonost domorodačkog stanovništva da svodi vegetabilne ornamente na geometrijske, čime ona tako postaje dekorativno-simbolički elemenat na nadgrobnim spomenicima kojim se po ivicama reljefnih i natpisnih polja zamenjuju vitice bršljana ili vinove loze. Među izuzetno zanimljive spadaju geometrijski simboli na levoj bočnoj strani nadgrobne kocke iz Seče Reke (el. 7). Predstava izdignutog tronožnog stočića odražava izdizanje duha, dok su dva kruga ispod njega simboli sunca i savršenstva. Šest polukrugova ispod njega predstavljaju tri prelomljena žrtvena hleba, sudeći prema sličnim predstavama obrednog hleba na nadgrobnim spomenicima iz Vranjana, Kremana i Skelana. Prelomljeni hlebovi, predstavljeni u tri reda, izražavaju viši nivo neba i tri čina stvaranja koji odgovaraju duhu, duši i telu. Urezi u vidu cikcak i valovite crte na tronožnom stočiću mogu oslikavati idejni smisao vode, a preko nje Nebeski okean kojim duša putuje do konačnog odredišta. U svakom slučaju, simboličke predstave na kocki iz Seče Reke stoje u vezi sa religioznim shvatanjem zagrobnog života povezanog sa verovanjem u boga Apolona, što potvrđuju i analogne predstave na nadgrobnim spomenicima iz Krnjeuše i Golubića. U širem smislu, ovaj spomenik je, uz simbolične predstave na ostalim nadgrobnim spomenicima, potvrda da je stanovništvo istočnog dela rimske provincije Dalmacije prihvatilo religiozno verovanje u zagrobni život preko kultne simbioze Dionis - Apolon. Usamljeni simbol hrišćanstva, ukoliko nije u pitanju znatno kasniji dodatak prilikom sekundarne upotrebe, nalazimo na steli iz Kolovrata, iz IV v., na kojoj je urezan krst. Praćenje simbola na nadgrobnim spomenicima istočnog dela rimske provincije Dalmacije moguće je u punom rasponu, tj. od prihvatanja rimskih nadgrobnih spomenika u ovim krajevima u II v., pa sve do IV v. do kada i ostaju u upotrebi.

The symbols on grave monuments are divided into two groups: 1. figural, that include animals (hare, dolphin, bull, bird), various objects (egg key, ascia, shoe-tree, scroll, goblet, spindle, three-legged table, bread) and flora (ivy leaf, vine, flower, apple, grapes); 2. geometric (circle, square, semicircle, meander, triangle, cross, zig-zag and wavy lines). A frequent figural symbol is a rosette. Certain objects represent social status (key, shoe-tree, scroll, spindle) while the majority of figural symbols are related to the ceremonial funeral feast (goblet, three-legged table, bread). The inhabitants of the eastern part of the Roman Province of Dalmatia accepted the religious belief in life after death through the symbiosis Dionysos-Apollo. The grave monuments belong to the period of2nd-4th century.