Sa one strane groba - predstava Herkulovog spasavanja Hesione - primer nadgrobnog spomenika iz Stojnika

Abstract

Među retkim rimskim nadgrobnim spomenicima sa mitološkim predstavama iz Gornje Mezije izdvaja se spomenik od sivog krečnjaka iz Stojnika, i to po ikonografskoj sceni - jedinstvenoj na prostoru rimskih provincija centralnog Balkana - koja prikazuje Herkulovo spasavanje Hesione od morskog čudovišta ketosa. U pitanju je nadgrobna stela arhitektonskog tipa, sa trougaonim zabatom, mitološkom scenom predstavljenom u edikuli i sa natpisnim poljem. Funerarni spomenik je bogato dekorisan različitim motivima, a iz teksta natpisa saznaje se da je posvećen Senima mrtvih zbog smrti Publija Elija Viktorinusa, veterana kohorte II Aurelije nove. Spomenik su podigli njegova supruga Aurelija Rufina i njihov sin Publije Elije Akucianus. Kohorta II Aurelija nova bila je jedna od šest kohorti koje su pred kraj drugog veka osnovane u cilju čuvanja rudnika u oblasti Šumadije, i to regrutovanjem uglavnom lokalnog stanovništva, kome je najverovatnije pripadao i preminuli Publije Elije Akucianus. S obzirom na to da su arheološka istraživanja potvrdila postojanje vojnog logora na prostoru Stojnika, kao i postojanje bolnice za vojnike kohorte II Aurelije nove u pomenutoj oblasti, pretpostavlja se da je ova kohorta bila zadužena za bezbednost kako rudničke eksploatacije olova, srebra, zlata i gvožđa, tako i rudara iz oblasti Stojnika. Nadgrobni spomenik sadrži nekoliko ikonografskih scena različite sadržine: u sredini trougaonog zabata prikazani su ženska figura koja stoji i desno od nje pas koji pije iz suda (?), odnosno sud, u sredini scene, sa panterom desno od njega (usled nedostatka gornjeg dela scene i uticaja atmosferalija, nemoguće je izvršiti sigurnu identifikaciju motiva u sredini zabata). U spoljnim uglovima trougaonog zabata predstavljena su dva morska čudovišta, s dugim ribljim repom, kako prednjim nogama stoje na ljudskim lobanjama (?). Ispod trougaonog zabata je tanak friz, a ispod njega je predstavljena edikula sa mitološkom scenom. U centru scene prikazana je mlada naga (ili polunaga) devojka, sa rukama prikovanim za pozadinu (stena?), dok je s njene leve strane prikazan nag muškarac, naglašene muskulature, pored čije se leve noge nalazi batina, koji u rukama ima luk iz kojeg odapinje strelu ka morskom čudovištu što je predstavljeno iz profila sa devojčine desne strane. Morsko čudovište ketos naginje se gornjim delom tela i prednjim nogama prema devojci u nameri da joj naudi. Ispod ove mitološke scene nalazi se friz sa predstavom lova, u kojoj su prikazani jelen (pas?) i dva divlja vepra. Ispod friza se nalazi udubljeno polje sa natpisom, flankirano stubovima sa kapitelima, a ispod njega je prazno polje. Iako Herkulovo oružje u ikonografskoj predstavi spasavanja Hesione nije batina što se nalazi pored njega, već luk sa strelama - luk kao oružje boga pojavljuje se na prvoj do sada poznatoj predstavi Herkulovog spasavanja Hesione iz 7. veka pre n.e. (korintski krater), kao i na još svega tri reljefa sa prostora drugih rimskih provincija. Mitološka predstava Herkulovog spasavanja Hesione od morskog čudovišta pripada njegovim doživljajima nakon pohoda na Amazonke. Pošto deo njegovog obećanja datog bogovima Apolonu i Posejdonu nije ispunjen, na trojanskog kralja Laomedona i Troju poslato je morsko čudovište, a jedini način da se ono umiri bilo je žrtvovanje Laomedonove kćeri Hesione. Laomedon obećava onome ko mu spase kćer svoje besmrtne konje, te Herkul odlazi da se suoči s morskim čudovištem, koje ubija a Hesionu spasava od sigurne smrti. Mit o Herkulu i Hesioni spada u alegorijske priče o pobedi nad smrću i zadobijanju besmrtnog života nakon smrti putem vrline. One su upravo zbog svoje simbolike bile omiljene na rimskim nadgrobnim spomenicima. Herkul, koji je predstavljao jedno od omiljenih vojnih božanstava, zaštitnika rudara i rudnika, ali takođe i boga sa htonskom dimenzijom, bio je, zahvaljujući svom životu i hrabrim delima, idealan primer za smrtnike koji su nastojali da sebi obezbede istu sudbinu poput Herkulove u kontekstu života nakon smrti zasluženog hrabrošću, moralom i časnošću. Eshatološka, a moguće i soteriološka, simbolika nadgrobnog spomenika iz Stojnika dodatno je podvučena predstavom u trougaonom zabatu, motivima morskih čudovišta u spoljnim uglovima zabata i scenom lova u frizu između mitološke scene u edikuli i natpisnog polja spomenika. Pretpostavka je da se u centralnoj predstavi unutar zabata, u prikazu žene sa psom, može prepoznati jedna od htonskih boginja koja je poštovana na rudničkom prostoru Stojnika - DEA Orkija ili Tera Mater, ili pak to da je impliciran dionizijski htonski kontekst, ukoliko je predstavljen sud sa panterom desno od njega. Predstave lova poznate su pak sa sedam nadgrobnih spomenika u Gornjoj Meziji i simbolizuju hrabrost i vrlinu pokojnika putem kojih on dostiže besmrtnost u životu posle smrti. Mitološka predstava Herkulovog spasavanja Hesione bila je u periodu rimske vladavine naročito popularna na nadgrobnim spomenicima iz severnih provincija, a pretpostavlja se da je taj tip predstava u Gornju Meziju dospeo iz Donje Panonije, gde je bio dobro poznat i omiljen, naročito među vojnicima. Mitološka predstava sa nadgrobnog spomenika iz Stojnika ima geografski najbližu analogiju u scenama sa bočnih strana izgubljenog sarkofaga Maksimijane Elije iz Siska, kao što je ikonografski slična predstavama sa reljefa iz Dalfingena i sceni sa nadgrobnog spomenika iz Halštata. Na osnovu stilskih karakteristika, nadgrobni spomenik iz Stojnika datuje se u period od 171. do 200. godine n.e. i predstavlja za sada jedinu predstavu Herkulovog spasavanja Hesione od morskog čudovišta sa prostora rimske provincije Gornje Mezije.

The research of this study is dedicated to a unique iconographical scene in the territory of the Central Balkan Roman provinces, of Hercules rescuing Hesione from a sea-monster (ketos), depicted on a funerary monument found in 1931 at the site of Stojnik, in the vicinity of Belgrade, antique Singidunum, and now displayed in the lapidarium of the National Museum in Belgrade. The funerary monument was erected for the deceased, a veteran of cohors II Aurelia nova, Publius Aelius Victorinus, by his wife Aurelia Rufina and their son Publius Aelius Acutianus. The rich iconography of the monument makes it a very important example of funerary art in the period from the end of the 2nd and the beginning of the 3rd century - the eschatological symbolism of the presented scenes and motifs is more than clear and underlines not only the hope of the deceased's family for his eternal and blessed life after death, but also the deceased's victory over death and presents him as a symbol of courage and virtue. The architectural scheme of the monument, along with its iconography, suggests strong artistic influences from Noricum and both the Pannonian provinces, while the the mythical tale of Hercules and Hesione was chosen, it is argued, not only because Hercules was one of the most favoured gods in the Roman army, but also because he was a protector of miners and mines.