Livački kalupi iz Velebita i metalni nakovnji iz Bronzanog doba u Evropi

Abstract

Pre skoro pola veka izvedena su sistematska istraživanja nekropole iz bronzanog doba i kasne antike / ranog srednjeg veka na jednom lokalitetu koji se nalazio na ulazu u selo Velebit kod Kanjiže. Tom prilikom otkrivena je jedna praistorijska ostava kamenih kalupa za livenje predmeta od bronze, među kojima se izdvajao jedan tip za koji je profesor A. Jokenhovel potvrdio da pripada kalupu za izradu nakovanja. Stariji horizont sahranjivanja na ovoj nekropoli pripadao je Kulturi grobnih humki srednjeg bronzanog doba u centralnoj Evropi, a navedeni kalup iz tog konteksta predstavlja za sada jedini nalaz koji se povezuje s postojanjem nakovanja na teritoriji centralnog Balkana u bronzanom dobu, tako da je cilj ovoga rada da ukaže na veze koje je ovaj prostor imao sa razvojem produkcije bronzanih predmeta na celoj teritoriji Evrope. Istorija istraživanja nakovanja iz praistorije počinje u 19. veku prvim radovima na tu temu čiji je autor V. G. Čajld, a nastavljaju je svojim radovima J. Nikolard, G. Gušer, M. R. Erenberg i D. Jancen. Isprva su nakovnje predstavljali primerci od kamena, kao uostalom i ostale alatke za obradu bronzanih poluproizvoda tokom perioda Kulture zvonastih pehara i ranog bronzanog doba u Evropi, kao i u Çukuriçi Höyük u Anadoliji, a njihova upotreba se produžava kroz celokupno trajanje bronzanog doba. Čak se u pojedinim kontekstima zajedno može naći kameni i metalni alat za obradu metala, kao što je primer na lokalitetu Génelard u Francuskoj. Zbog terminoloških razlika u nazivu za nakovnje, u ovom radu je korišćen termin anvil, koji podrazumeva različite vrste statičnih podloga, sačinjenih od drvenog i metalnog dela, koje se koriste u procesu iskucavanja. Nakovnje smo podelili u sledeće kategorije i potkategorije: Kategorija 1: Pljosnati i piramidalni nakovnji (frustrum) - ravni nakovnji Brett-, Blockambosse); Potkategorija 1a: Pljosnato-ravni nakovnji (Brettambosse), sl. 6; Potkategorija 1b: Piramidalni (frustum) nakovnji (sl. 7); Potklasa 1c: Nakovnji s jednom radnom površinom (sl. 8); Potklasa 1d: Pljosnati nakovnji petougaonog preseka sa usadnikom (sl. 8); Potklasa 1e: Nakovnji u obliku "pečurke" (sl. 9); Potklasa 1f: Nakovnji sa ravnom ili kalotastom glavom (sl. 9); Klasa 2: Nakovnji s jednim ili dva rožasta ispupčenja (Hornambosse); Potklasa 2a1: Nakovnji s jednim lateralnim klinastim ispupčenjem koje se nalazi na istom nivou sa radnom površinom (sl. 10); Potklasa 2a2: Nakovnji s jednim lateralnim klinastim ispupčenjem koje se nalazi blizu radne površine (sl. 11); Potklasa 2b: Nakovnji sa dva lateralna klinasta ispupčenja koja su fiksirana na središnjem delu (sl. 12); Potklasa 2c: Nakovnji sa dve radne površine i sa dva lateralna klinasta ispupčenja (nakovnji u obliku slova "T" / tip Chalon-sur-Saône/Gray), sl. 13/1-6; Potklasa 2d: Nakovnji s jednom radnom površinom, jednim klinastim ispupčenjem i jednim usadnikom (tip Fresnè-la-Mère), sl. 13/7-10; Klasa 3: Ravni nakovnji sa ispupčenjima i udubljenjima (Riefenanken, Kugelanken), sl. 14/1-6; Klasa 4: Nakovnji savijeni pod uglom Biegestöcke), sl. 14/7-11; Klasa 5: Nakovnji za iskucavanje (Treibfäuste), sl. 15/1-3; Nakovnji specifičnih oblika (sl. 15/5-8); Ad hoc nakovnji (sl. 16); Nakovnji u obliku čekića sa usadnikom (Tüllenambosse), sl. 17. Do sada je konstatovano oko 124 predmeta što su imala funkciju nakovnja, i to pretežno u bronzanim ostavama, dok su pojedini nalaženi i na lokalitetima kao i u kontekstu sahrana. Najveća količina ovih predmeta potiče sa britanskih ostrva i iz Irske, Francuske kao i pojedinih delova Švajcarske. Manje količine su konstatovane u Italiji, Istočnim Alpima, Podunavlju, Panoniji i zapadnom Karpatskom basenu. Kalup za izradu nakovanja sa Velebita predstavlja prvi primerak u Srbiji i najstariji u Panoniji, dok u mnogim krajevima Evrope takvi kalupi nisu uopšte nađeni. Zanimljivo je da se slični tipovi nakovanja nalaze tek na udaljenosti od 1200 km do 1400 km na zapadu u Francuskoj. Hronološki gledano, najsloženije forme javljaju se tokom srednjeg bronzanog doba, dok na kraju tog doba dominiraju jednostavniji oblici. Svi su izliveni od bronze (CuSn), a pojedini su napravljeni od posebne legure bakra s visokom koncentracijom kalaja od 10% do 310%, dok su neki sadržali i olovo (Pb 25%), antimon (Sb manje od 5%%) ili veoma malu količinu kalaja. Iz prethodne rasprave možemo zaključiti da su nakovnji predstavljali nezaobilazne delove kovačke opreme za izradu metalnih predmeta manjih ili većih dimenzija. Najbolja ilustracija za opremu jednog kovača jeste ostava Génelard iz Francuske (Fig. 18), sa setom alata za izradu različitih vrsta upotrebnih predmeta i nakita. U susedstvu Srbije najznačajnija je ostava Boljanić (BiH), a našu vezu sa Podunavljem predstavljaju ostave Nadap (u Mađarskoj) i Fratelia (u Rumuniji). Tokom bronzanog doba nakovnji su takođe bili neophodni i prilikom stvaranja i obrade predmeta od zlata, o čemu u nekoliko slučajeva svedoče nalazi: "North Sligo" (no. 79); Lusmagh (no. 78, Irska); Lichfield (no. 117, Engleska) i Fresné-la-Mère (no. 27, Normandija). To potvrđuju tragovi zlatnih čestica otkriveni na nakovnju iz LachenSpeyerdorf-a (no. 51, Jugozapadna Nemačka), ali se smatra da su primerci iz ostava Fresné-la-Mère (Normandija) i Velim (no. 9, Istočna Češka) takođe imali veze sa obradom zlata. Na kraju možemo zaključiti da su predstavljeni nakovnji iz bronzanog doba pretežno korišćeni za obradu manjih predmeta, izradu ornamenata i za modelovanje predmeta u obliku žice, traka i plastične dekoracije od bronze, srebra i zlata. Na njima su se mogle ne samo praviti oštrice alata i oružja već i dodatno oštriti. Najveći broj nakovanja nađen je u okviru ostava, a samo šest u kontekstu grobova. Oni su usled veće količine bronze, od koje su morali da budu napravljeni, verovatno imali veću vrednost, pa su se prenosili nasledstvom sa oca na sina. U tom bi smislu trebalo posmatrati i nalaz sa nekropole Velebit, odnosno - da je sa kovačem iz bronzanog doba pohranjen samo fragmentovani kalup, a ne ceo nakovanj.

During the first excavations of the cemetery dating from the Bronze Age and Early Antiquity in the village of Velebit near Kanjiža (Northern Serbia) one of the excavated artefacts was found to belong to a used and broken stone mould for casting anvils. However, without an expert archaeologist to supervise the recovery of this find, which remained unknown for decades after its discovery, as a starting point, the authors of this article present a synthesis that takes into account several aspects of this significant class of metalcraft object. This proceeds from the history of the excavation to the general role of European Bronze Age anvils in gold and bronze metalworking, and then further on to their typological, terminological, chronological and functional analysis and to their long-range distribution as a sign of an interregional network of craftsmen, including their social context and symbolism.