@inbook{
author = "Antonović, Dragana and Dimić, Vidan",
year = "2017",
abstract = "Veliko rudno bogatstvo Rudnika eksploatiše se, bez prestanka, od praistorije do danas. Prljuša na Malom Šturcu je za sada jedini dokaz praistorijske eksploatacije rude na Rudniku. Od 1981. godine do danas na celoj padini Prljuša otkriveni su brojni ostaci praistorijske rudarske aktivnosti. Veoma tvrde stene u kojima se nalazi mineralizacija malahita na Prljuši uticali su na način eksploatacije rude. Do sada su otkriveni tragovi površinske eksploatacije, horizontalni hodnici plitko ispod površine terena, a vertikalni hodnici, kakvi su postojali na Rudnoj Glavi i Jarmovcu, nisu otkriveni na ovom rudištu, možda upravo zbog velike tvrdoće stena u kojoj se nalazi ruda
i tehničke ograničenosti praistorijskih rudara da u takvoj geološkoj sredini prave vertikalne kanale.
Površinska eksploatacija rude otkrivena je u zoni Okana 4 i 6. Tvrda stena u kojoj se ruda nalazila prvo je razbijana vatrom. Sama ruda odvajana je od osnovne stene pomoću batova. Kameni rudarski batovi nalaženi su u svim slojevima iskopa. Različitih su veličina, oblika i stepena istrošenosti. Pretpostavlja se da su masivni batovi težine preko 2,5 kg korišćeni za početno razbijanje stene kako bi se oslobodila ruda. Manji batovi su verovatno služili za odvajanje malahita
od stene. Jamska eksploatacija otkrivena je u Oknu 6 i Objektu 1. Severni deo okna 6 predstavlja širu i ne mnogo duboku jamu u koju se dolazilo preko zone sa površinskom eksploatacijom. Danas je to otvorena jama, ali tragovi na okolnim stenama, kao i veliko kamenje na koje se nailazilo tokom njenog iskopavanja upućuju na to da je reč o podzemnoj galeriji koja se prostirala plitko ispod površine tla. U nju je vodio prolaz vertikalnih zidova, prosečen kroz stenu. Po obodu ima više kratkih kanala dužine 1–2 m. Moguće da su ovi kanali korišćeni za uglavljivanje greda o koje su se vešali veliki kameni rudarski batovi. I u ovom oknu stena se razbijala vatrom. Tragovi gorenja na
steni, a na pojedinim mestima i naslage gareži, vidljivi su u donjim slojevima jame. U oknu Objekat 1 zabeležena je samo podzemna ekploatacija rude. Rudna žila se nalazila plitko ispod površine tla i pružala se pravcem istok–zapad. Njeno pražnjenje je počinjalo od četvorougaonog otvora kod koga su bila ostavljena dva ranoeneolitska pehara sa dve drške, po jedan sa svake strane. Od ulaza rudni hodnik nepravilnog oblika je išao na istok i na zapad. Na istočnom kraju, 5 metara od
ulaza završavao se jednom nevelikom galerijom dimenzija 5 x 3,2 m. Veliki komadi stena u gornjim slojevima otkriveni su kako u hodnicima tako i u toj galeriji, što ukazuje da je reč o podzemnoj eksploataciji rude i da se tavanica obrušila nakon napuštanja okna. Na zidovima galerije otkriveno je više udubljenja koja su moguće imala funkciju u fiksiranju neke drvene konstrukcije o koju su se vešali masivni kameni batovi. Otkriće jednog takvog bata, težine 19,8 kg, na samom ulazu u galeriju iz hodnika koji je vodio do nje, daje osnovu za takvu pretpostavku. Tragovi vatre primećuju se na zidovima galerije, na mestima gde je bila mineralizacija. Na tim mestima postoje i tragovi
izbijanja rude iz matične stene nastali upotrebom kamenih batova. Izuzetno veliki broj kamenih rudarskih batova otkriven je na celom lokalitetu. Procenjuje se da ih samo u površinskom sloju ima
oko 2000. Ova procena izvedena je nakon mikrorekognosciranja lokaliteta tokom geofizičkih istraživanja 2012. godine. Tokom iskopavanja je ustanovljeno da se znatno veći broj ovog rudarskog oruđa nalazi ispod površine terena. U Oknu 4 prikupljeno ih je 77, u Oknu
6 njih 56, a u oknu Objekat 1 čak 197 batova. Svaki rudnik iz vremena najranije metalurgije ima svoje specifičnosti koje ga čine različitim u odnosu na druge rudnike. U vreme pojave metalurgije na Balkanu stanovnici ove regije nisu imali nikakvog iskustva u rudarenju. Za razliku od drugih delova Evrope, na primer centralnog i zapadnog, gde je metalurgiji i iskopavanju ruda prethodio dug period podzemne eksploatacije kremena, na Balkanu takvi rudnici do sada nisu otkriveni. Najverovatnije da rudnici kremena nisu ni postojali u ovom delu Evrope zbog obilja kvalitetnog kamena na površini. Površinska eksploatacija sirovina na ovim prostorima ima dugu “tradiciju” još od paleolita. Ovakav način pribavljanja sirovina nastavlja se i tokom neolita. Sirovine se skupljaju najčešće po vodotocima, ali i na mestima poznatim još od paleolita. Nema sumnje da su se praistorijski stanovnici centralnog Balkana, još od mezolita, na taj način upoznavali sa rudnim bogatstvom teritorije koju su naseljavali, o čemu svedoče komadi rude, uglavnom malahita,
ređe i galenita, u mezolitskim i neolitskim kolekcijama kamenih artefakata, pa nema sumnje da su stanovnici centralnog Balkana još od mezolita znali za rudišta.
Najraniji rudnici na Balkanu svedoče o autohtono razvijenom metodu eksploatacije rude. Lokalni rudari su iskopavali na način za koji su mislili da je najbolji za orudnjenje na koje su naišli. U Ai Bunaru u Bugarskoj do rude se dolazilo ukopavnjem dugih otvorenih kanala dubokih i do nekoliko metara, kojima se pratila rudna žica. Na Rudnoj Glavi vertikalna okna eksploatisana su do dubinen 10–12 m, dokle je dozvoljavala primitivna tehnologija kasne vinčanske kulture. Na Jarmovcu postoje vertikalna okna koja bi mogla biti čak i vinčanska, ali nema pokretnih nalaza koji bi to potvrdili. Površinska eksploatacija rude, sudeći na osnovu keramičkih nalaza, na ovom rudištu
je isključivo vezana za vinčansku kulturu. Rudnik na Malom Šturcu, koji je post-vinčanski, razlikuje se od prethodna dva po veoma tvrdoj steni u kojoj se nalazi orudnjenje što je rudare ograničavalo na površinsku eksploataciju i zahtevalo priličan broj kamenih batova. Ne postoje suštinske razlike među ranim rudnicima na Balkanu. Nema okana u onom smislu reči kakva postoje od kasnog bronzanog doba kojima se orudnjenju prilazilo podzemnim hodnicima, nego se rudna žica pratila od mesta na kome je izbijala na površinu, a iskopavanjem rude iz nje nastajala su okna nepravilnog oblika i veličine. Zato se i rudnik na Malom Šturcu, bez obzira na nedoumice u datovanju do sada pronađene keramike, može opredeliti u sam početak primitivne metalurgije, a to je rani eneolit i vreme Bubanj Hum I kulture.",
publisher = "Београд : Српско археолошко друштво",
journal = "Archaeotechnology studies: Raw material exploitation from prehistory to the Middle Ages",
booktitle = "Copper ore exploitation at the site of Prljuša on Mali Šturac.",
pages = "142-117",
url = "https://hdl.handle.net/21.15107/rcub_rai_766"
}
